Luister goed naar me, stelletje snobs, Chantal Joffe (geboren in 1969) is niet jullie salonkunstenaar die mooie portretten schildert om jullie steriele interieurs te decoreren. Deze Amerikaanse die Brits werd en in Londen woont, maakt werken die je zullen slaan met de kracht van een waarheid die je liever wilt negeren. Haar monumentale doeken, waarvan sommige wel 3 meter hoog zijn, zijn als vervormde spiegels van onze samenleving, die een realiteit weerspiegelen die de meesten van ons te laf zijn om onder ogen te zien.
Het eerste wat je moet begrijpen: Joffe is er niet om je hunkering naar “aangename” kunst te bevredigen. Ze schildert vrouwen, ja, maar niet zoals die gladgestreken portretten die je modetijdschriften sieren. Haar penseelstreken zijn bruut, compromisloos, alsof ze het vlees van haar onderwerpen afscheurt om hun ziel bloot te leggen. Het is Lucian Freud die gefuseerd is met Alice Neel, maar dan radikaler, meer visceraal. Haar portretten van vrouwen zijn daden van verzet tegen wat John Berger het “male gaze” noemde, je weet wel, die manier waarop de kunstgeschiedenis vrouwen altijd heeft voorgesteld als objecten van mannelijk verlangen.
Wanneer Joffe een vrouw schildert, of het nu haar moeder Daryll is, haar dochter Esme, of zijzelf, dan verpulvert zij de conventies met de precisie van een sluipschutter. Haar vrouwelijke figuren poseren niet, ze bestaan. Ze zoeken niet te behagen, ze bevestigen hun aanwezigheid. Het is alsof Simone de Beauvoir haar pen heeft ingewisseld voor een penseel: elk schilderij is een onafhankelijkheidsverklaring, een manifest dat proclameert: “Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt het.”
Neem haar portretten van moeder en dochter. Dat is waar Joffe echt interessant wordt, mijn beste snobvrienden. Ze heeft haar moeder meer dan dertig jaar geschilderd en daarmee een visueel verslag van het ouder worden gecreëerd dat jullie Instagram-selfies zo diepgaand maakt als een plas water. Deze portretten zijn als hoofdstukken uit een roman van Virginia Woolf: elke penseelstreek vertelt het verhaal van een voortdurend evoluerende relatie, gekenmerkt door de onverbiddelijke voortgang van de tijd.
En laten we het hebben over haar zelfportretten! In 2018 schilderde ze zichzelf elke dag een jaar lang. Niet die narcistische zelfportretten die jullie op sociale media plaatsen met vijftien verschillende filters. Nee, deze werken zijn als ruwe bekentenissen, dagboeken blootgelegd aan het oog van iedereen. Het is als Robert Lowell in schilderkunst, confessionele poëzie vertaald naar olieverf op doek. Elk doek is een reis naar de diepten van de psyche, een compromisloze verkenning wat het betekent een vrouwelijke kunstenaar te zijn in een wereld die nog steeds haar wijze en volgzame scheppsters prefereert.
Al deze zelfportretten van 2018 vormen een bijzonder krachtig corpus. Onverbiddelijk naar zichzelf kijken gedurende een jaar, elke stemming, elke verandering documenteren, dat is grote kunst. Het is alsof Roland Barthes heeft besloten zijn “Chambre claire” in schilderkunst te maken, maar dan intenser, urgenter.
De manier waarop ze het vlees behandelt is revolutionair. Ze probeert niet te vleien, ze probeert te onthullen. Haar lichamen zijn waarheidsgebieden, geen gefabriceerde fantasieën. Wanneer ze een tiener in een minirok schildert, is het niet om de mannelijke blik te behagen, maar om die specifieke periode van het leven vast te leggen waarin men balanceert tussen kwetsbaarheid en uitdaging. Het is alsof Julia Kristeva Jenny Saville ontmoet in een picturale bokswedstrijd.
Haar techniek? Even hard als effectief. Ze schildert met een urgentie die je favoriete kunstenaars doet lijken als stillevens. Haar penseelstreken zijn als messteken, elke lijn is een besluit, een bevestiging. Ze gebruikt schilderkunst zoals Sylvia Plath woorden gebruikte: om de realiteit tot op het bot te ontleden.
Haar grote doeken confronteren je met een intensiteit die je favoriete videoinstallaties tot kinderliedjes maakt. Als je voor een Joffe van drie meter hoog staat, kun je niet ontsnappen. Ze dwingt je te kijken, echt te zien. Het is alsof je vastzit in een gesprek met iemand die weigert te doen alsof, die erop staat de waarheid te vertellen, de volle waarheid.
En roep me maar niet op haar kleurgebruik. Ze gebruikt roze en blauw als wapens, waarbij ze tinten die zacht hadden kunnen zijn, bijna geweldadig maakt. Het is alsof Rothko besloten had mensen te schilderen, maar met alle emotionele intensiteit van zijn kleurvlakschilderijen behouden.
Haar werk over tienermeisjes is bijzonder onthullend. Ze vangt die kantelmoment met een scherpte die pijn doet aan de tanden. Deze jonge meisjes zijn niet de etherische wezens die de kunstgeschiedenis ons gewend heeft te zien. Ze zijn echt, ongemakkelijk, krachtig in hun kwetsbaarheid. Het is alsof Louise Bourgeois besloten heeft figuratieve schilderkunst te maken.
Wat fascinerend is aan haar werk, is haar manier van tijd behandelen. Ze schildert geen momenten, ze schildert duur, evoluerende relaties, voortdurend veranderende identiteiten. Het is Henri Bergson die tot leven komt op het doek, pure duur vertaald in pigmenten en olie. Elk portret is als een geologische laag, die de lagen van de voorbijgaande tijd onthult.
Critici die haar vergelijken met Lucian Freud zien slechts een deel van het verhaal. Ja, er is dezelfde obsessieve aandacht voor het detail van het vlees, maar Joffe gaat verder. Ze schildert niet alleen wat ze ziet, ze schildert wat ze weet. Het is alsof ze de fenomenologische benadering van Merleau-Ponty combineert met de emotionele brutaliteit van een Frida Kahlo.
Haar gebruik van fotografie als bron is ook fascinerend. Ze kopieert de foto’s niet, ze ontleedt en herinterpreteert ze. Het is Walter Benjamin die Francis Bacon ontmoet: de mechanische reproductie wordt iets dieps, visceraal menselijks.
En denk niet één seconde dat haar familportretten simpele oefeningen in nostalgie zijn. Elk schilderij van haar moeder, van haar dochter, is een verkenning van machtsdynamieken, de banden die ons verbinden en soms verstikken. Het is Michel Foucault die figuratieve schilderkunst zou beoefenen.
De manier waarop ze met ruimte omgaat is totaal nieuw. Haar figuren lijken vaak te zweven in een leegte die niet echt leeg is, een ruimte geladen met emotie en spanning. Het is Gaston Bachelard die op het doek tot leven komt, de intieme ruimte wordt een emotioneel slagveld.
Chantal Joffe beweegt voortdurend tussen het persoonlijke en het politieke. Elk portret is een verklaring, elke penseelstreek een daad van verzet tegen gevestigde normen. Ze doet wat Judith Butler theoretiseert: ze performt gender door middel van schilderkunst, maar op een manier die stereotype’s deconstrueert in plaats van versterkt.
Chantal Joffe is de artieste die we op dit moment nodig hebben. In een wereld die geobsedeerd is door uiterlijkheden dwingt zij ons voorbij het oppervlak te kijken. Ze schildert de waarheid, ook als die waarheid ongemakkelijk is. En als je je daar ongemakkelijk door voelt, des te beter. Kunst is niet bedoeld om je te wiegen in je comfortzone.
