Luister goed naar me, stelletje snobs, de kunstgeschiedenis is bezaaid met figuren die onze relatie tot het beeld hebben herdefinieerd, maar weinigen slaagden erin dit met zoveel durf en relevantie te doen als Cindy Sherman, geboren in 1954. Deze Amerikaanse fotografe, net zo ongrijpbaar als alomtegenwoordig in haar werk, heeft al meer dan vier decennia lang een duizelingwekkende verkenning van identiteit opgebouwd die ons blijft aanspreken met vernieuwde scherpte in het tijdperk van sociale netwerken. Haar werk, dat zich aan iedere eenvoudige categorisering onttrekt, vormt een van de diepgaandste en meest consistente onderzoeken naar de aard van identiteit en representatie in de hedendaagse kunst.
In het fotografische universum van Sherman is elk beeld een theater waarin zij een veelheid aan personages vertolkt, waarbij ze scènes creëert waarin ze zowel onderwerp als object, fotograaf en model is. Deze fundamentele dualiteit verwijst ons rechtstreeks naar het filosofische concept van het “simulacrum” ontwikkeld door Jean Baudrillard. Voor de Franse filosoof is het simulacrum geen eenvoudige kopie van de realiteit, maar een autonome realiteit die uiteindelijk de originele vervangt en wat hij ‘hyperrealiteit’ noemt creëert. Shermans foto’s belichamen dit begrip perfect: haar personages zijn geen imitaties van echte mensen, maar constructies die het kunstmatige karakter van elke representatie onthullen. Wanneer ze zich transformeert in een filmster uit de jaren 50 of een schilderijfiguur uit de Renaissance, probeert ze geen getrouwe reproductie van een origineel te maken, maar een nieuwe realiteit te creëren die de mechanismen van de representatie zelf blootlegt.
Deze dimensie van haar werk krijgt een bijzondere resonantie in onze hedendaagse samenleving die doordrenkt is met beelden. Sherman anticipeerde al in de jaren 1970 op onze huidige relatie tot het zelfbeeld, waarin iedereen de regisseur wordt van zijn eigen leven op sociale netwerken. Haar “Untitled Film Stills” (1977-1980) lijken tegenwoordig een briljante voorbode van onze selfie- en Instagram-filtercultuur te zijn. Het fundamentele verschil is dat Sherman het kunstmatige bewust onthult, terwijl sociale netwerken juist proberen dit te verbergen. Door systematisch de mechanismen van de identiteitsconstructie bloot te leggen, nodigt ze ons uit tot een kritische reflectie over onze eigen zelfrepresentatiepraktijken.
De artieste drijft deze reflectie nog verder in haar serie “Centerfolds” (1981), waarin ze het formaat van erotische tijdschriften subverteert om verontrustende beelden van kwetsbare vrouwen te creëren. Deze horizontale foto’s in groot formaat, aanvankelijk besteld door Artforum maar nooit door het tijdschrift gepubliceerd, veranderen de traditionele mannelijke blik die met dit formaat geassocieerd wordt in een verontrustende ervaring die de toeschouwer dwingt zijn eigen voyeuristische positie te bevragen. Sherman verschijnt daarin in poses die kwetsbaarheid of nood suggereren, waarbij ze een bewuste spanning creëert tussen het verleidelijk formaat en de verontrustende inhoud. Deze serie markeert een keerpunt in haar carrière en toont haar vermogen om dominante visuele codes te gebruiken om ze beter te deconstrueren.
De performatieve dimensie van Shermans werk vormt een ander belangrijk aspect van haar oeuvre, dat echoot met de theorieën van Judith Butler over de performativiteit van gender. Voor Butler is gender geen essentie maar een performance, een reeks herhaalde handelingen die de illusie van een diepe natuur creëren. Sherman regisseert deze performativiteit op meesterlijke wijze: haar opeenvolgende transformaties onthullen geen verborgen identiteit, maar tonen juist aan dat identiteit zelf een constructie is, een rol die we spelen. In haar serie “History Portraits” (1988-1990) hercreëert ze klassieke schilderijen met een verontrustende precisie, terwijl ze bewust de kunstgrepen van het toneel laat zien: slecht passende protheses, zichtbaar make-up, hedendaagse accessoires die afsteken in deze parodieën op oude schilderijen.
Deze benadering vindt een vervolg in de “Society Portraits” (2008), waarin ze vrouwen uit de hogere klasse uitbeeldt. Deze portretten zijn geen eenvoudige karikaturen van rijke vrouwen, maar een complexe verkenning van hoe de sociale status zich manifesteert via zichtbare tekenen: luxueuze kleding, juwelen, plastische chirurgie. Sherman onthult hoe deze vrouwen hun sociale klasse performen, net zoals haar personages uit de “Untitled Film Stills” hun vrouwelijkheid performden. De performativiteit wordt daarmee een rode draad die haar gehele oeuvre doorkruist, waarbij haar eerste verkenningen van gender verbonden worden met haar recentere vragen over sociale status en veroudering.
Shermans werk past ook in een bredere kritiek op de stereotypen die door de media en populaire cultuur worden overgedragen. Haar personages, soms tot het uiterste grotesk gedreven, functioneren als een vervormde spiegel die onze eigen vooroordelen terugkaatst. In haar serie “Clowns” (2003-2004) verkent ze de grenzen tussen het komische en het verontrustende, waarbij ze deze figuren, traditioneel geassocieerd met amusement, verandert in verontrustende aanwezigheid die onze relatie tot normaliteit en verschil bevraagt. Deze serie markeert ook haar overstap naar digitaal, wat haar in staat stelt psychedelische achtergronden te creëren die de nachtmerriesfeer van deze portretten nog versterken.
Het gebruik dat Sherman maakt van nieuwe digitale technologieën is bijzonder interessant. Terwijl haar vroege werken werden gemaakt met traditionele middelen zoals make-up, kostuums en accessoires, heeft zij geleidelijk de digitale tools geïntegreerd in haar creatieve proces. Deze overgang naar digitaal vertegenwoordigt geen breuk in haar werk, maar eerder een natuurlijke evolutie die haar in staat stelt nieuwe mogelijkheden te verkennen terwijl ze trouw blijft aan haar fundamentele zorgen. Digitale manipulaties stellen haar in staat haar transformaties nog verder door te voeren, waarbij ze personages creëert die schommelen tussen het echte en het artificiële op een manier die weerklank vindt in onze eigen relatie tot beeldtechnologieën.
In haar recentere werken heeft Sherman zich gericht op ouder worden en hoe de maatschappij oudere vrouwen behandelt. In deze beelden, waarin zij rijpe vrouwen belichaamt die worstelen met de effecten van tijd, is ze bijzonder aangrijpend in een cultuur die geobsedeerd is door jeugd. Ze onderzoekt de strategieën, vaak wanhopig, die worden gebruikt om een jeugdige uitstraling te behouden, terwijl ze ook de symbolische geweld pleegt op verouderende vrouwelijk lichamen onthult. Deze recente portretten tonen haar vermogen om haar kritische blik te vernieuwen en tegelijkertijd haar favoriete thema’s te verdiepen.
De artieste beperkt zich niet tot kritiek op bestaande representaties, ze creëert een nieuwe visuele taal die onze zekerheden destabiliseert. Haar foto’s zijn altijd “zonder titel”, waarbij ze bewust weigert onze interpretatie te sturen. Deze strategie sluit aan bij de “dood van de auteur” zoals bedacht door Roland Barthes: door haar eigen identiteit achter haar vele personages te verbergen, laat Sherman de toeschouwer vrij de betekenis van het werk te construeren. Paradoxaal genoeg weet ze zichzelf te wissen door zich te vermenigvuldigen. Deze aanpak sluit aan bij Barthes’ opvatting van de tekst als een “weefsel van citaten”, waarbij haar beelden zelf complexe weefsels zijn van culturele en artistieke verwijzingen.
De vraag van de blik is centraal in Shermans werk. Door zowel de creatie als de ontvangst van het beeld te controleren, is zij tegelijkertijd degene die kijkt en degene die bekeken wordt; ze ondermijnt de traditionele machtsverhoudingen van kijken in de kunst. Deze unieke positie stelt haar in staat om te ontleden wat Laura Mulvey het “mannelijke kijken” heeft genoemd, de mannelijke blik die traditioneel het vrouwelijke lichaam in kunst en media objectificeert. De vrouwen die zij belichaamt zijn nooit slechts passieve objecten van de blik: ze kijken terug, dagen de toeschouwer uit, of lijken verdiept in hun eigen zorgen, en negeren bewust de aanwezigheid van een publiek.
Shermans invloed op de hedendaagse kunst is aanzienlijk. Zij heeft de weg geopend voor degenen die identiteit en representatie verkennen via gestileerde fotografie. Haar werk anticipeerde ook op vele actuele zorgen over virtuele identiteit en zelfpresentatie in digitale ruimten. In het tijdperk van sociale media, waar iedereen de curator van zijn eigen imago wordt, krijgt haar onderzoek naar identiteitsconstructie een nieuwe betekenis.
De vragen die Sherman oproept over identiteit, representatie en performativiteit zijn actueler dan ooit. In een tijd waarin virtuele identiteiten zich vermenigvuldigen, en filters en avatars uitbreidingen van onszelf worden, verschijnt haar werk als profetisch. Zij begreep, lang vóór het digitale tijdperk, dat identiteit geen vaste gegeven is maar een beweeglijke constructie, een spel van maskers en spiegels. Haar foto’s nodigen ons uit na te denken over onze eigen deelname aan deze hedendaagse maskerspelen.
Haar vermogen om zich voortdurend opnieuw uit te vinden, nieuwe gebieden te verkennen terwijl ze trouw blijft aan haar fundamentele vragen, maakt Sherman tot een belangrijke kunstenaar van onze tijd. Haar invloed reikt veel verder dan de wereld van de hedendaagse kunst: ze heeft onze manier van kijken en van onszelf zien veranderd, anticiperend op de ingrijpende veranderingen in onze relatie tot het beeld in het digitale tijdperk. Als haar werk ons nog steeds zo fascineert, is dat omdat het essentiële vragen blijft stellen over wat het betekent om jezelf te zijn in een wereld waar het beeld de belangrijkste drager van identiteit is.
Sherman weet een subtiel evenwicht te bewaren tussen kritiek en empathie. Zelfs wanneer ze haar personages tot het groteske of het absurde drijft, voel je een diep begrip van de psychologische en sociale mechanismen die ten grondslag liggen aan ons gedrag. Haar werk is nooit simpelweg bespotting of beschuldiging: het onthult de complexiteit van de relaties die we onderhouden met onze eigen beelden en die van anderen.
Terwijl we navigeren door een oceaan van digitale beelden, onze identiteiten voortdurend online bouwen en herbouwen, weerklinkt Shermans werk met een nieuwe kracht. Ze herinnert ons eraan dat achter elk beeld een mise-en-scène schuilt, dat achter elke identiteit een performance zit. In een wereld waar de grens tussen het echte en het virtuele steeds vager wordt, nodigt haar werk ons uit om een kritische en heldere blik te behouden op de beelden die ons omringen en ons vormen.
Shermans nalatenschap ligt niet alleen in haar formele innovaties of haar sociale kritiek, maar in haar vermogen om ons anders te laten zien. Door haar eigen lichaam te transformeren in een oneindige experimenteerruimte, laat ze ons zien dat identiteit altijd een constructie is, een proces in plaats van een staat. Deze les, relevanter dan ooit in het tijdperk van sociale netwerken en virtuele realiteit, maakt haar werk tot een waardevol instrument om ons heden te begrijpen en misschien zelfs onze toekomst te anticiperen.
