Luister goed naar me, stelletje snobs. Jullie lopen rond in steriele galerijen, nippen van jullie lauwe champagne terwijl jullie werken bekijken die jullie niet begrijpen maar beweren geweldig te vinden omdat men jullie heeft verteld dat ze een fortuin waard zijn. Ondertussen werkt Song Kun, deze Chinese artieste geboren in Binnen-Mongolië, als een bezetene en creëert een parallel universum waarin het reële en het imaginair samenvloeien met een gratie die jullie aan het huilen zou maken als jullie niet bang waren om jullie make-up te verpesten.
Het werk van Song Kun roept die vreemde sensatie op die men voelt bij het observeren van een lichaam door het matglas van een douche; je ziet de contouren, je raadt de bewegingen, maar de essentie blijft mysterieus bedekt. Juist dit spel tussen onthulling en verberging kenmerkt haar werk. Haar ogenschijnlijk simpele olieverfschilderijen zijn in werkelijkheid poorten naar psychische dimensies die Jung heerlijk zou hebben gevonden om te verkennen.
In haar serie “It’s My Life” (2006), bestaande uit 366 schilderijen die elk een dag uit haar leven weergeven, biedt Song Kun ons een visueel dagboek van zeldzame authenticiteit. De Freudiaanse psychoanalyse leert ons dat verlangens zich manifesteren via symbolen die onze bewustzijn ontsnappen [1]. Door dagelijks haar kwetsbaarheid te tonen, transformeert Song Kun de creatieve daad in een vorm van zelfanalyse die ons toegang geeft tot haar diepste angsten en vreugden. Als Freud dit werk had kunnen zien, zou hij waarschijnlijk zijn drijfveertheorie herzien om er een esthetische dimensie aan toe te voegen, die hij te vaak heeft genegeerd.
Elk schilderij uit deze serie is als een sessie op de divan van de psychoanalyticus, waar herinneringen, dromen en fantasieën zich manifesteren in kleuren en vormen. De grijze dominante toon in haar werken doet denken aan het Freudiaanse concept van “welwillende neutraliteit”, een houding waarmee de therapeut psychische inhoud zonder oordeel ontvangt. Song Kun neemt dezelfde neutraliteit aan ten opzichte van haar eigen leven, door haar ervaringen om te zetten in beelden die ons raken vanwege hun ontwapenende oprechtheid.
Het werk van Song Kun is ook onderdeel van een diepe reflectie over de aard van tijd, een centraal thema in de filosofie van Bergson. Voor de Franse filosoof kan de beleefde tijd (duur) niet worden opgesplitst in opeenvolgende momenten zoals de wetenschap suggereert [2]. Deze duur is een voortdurende stroom, een melodie waarin elke noot alle voorgaande noten in zich draagt. De 366 schilderijen van Song Kun werken volgens dit Bergsoniaanse principe: elk beeld, onafhankelijk, bevat de herinnering aan alle andere, en creëert zo een verenigde temporele ervaring die de artieste met ons deelt.
Bergson onderscheidde de door klokken gemeten tijd (ruimtelijke tijd) van de beleefde tijd in het bewustzijn (pure duur). Song Kun toont ons, door haar werken volgens een strikte chronologie te presenteren en er tegelijkertijd een intense emotionele dimensie aan toe te voegen, hoe deze twee tijdsopvattingen kunnen coexistenteren. De serie wordt zo een visuele meditatie over het Bergsoniaanse paradox van tijd: zowel deelbaar als ondeelbaar, kwantificeerbaar en qualificeerbaar.
Zoals Bergson schreef in “L’Évolution créatrice”: “Tijd is uitvinding of het is helemaal niets” [3]. Song Kun, die elke dag een nieuw beeld uitvindt en elk moment gebruikt als een kans om te creëren, belichaamt perfect dit begrip van tijd als scheppende kracht. Zij toont ons dat authentiek leven betekent dat we het heden voortdurend transformeren tot een kunstwerk.
De fascinatie die Song Kun uitoefent komt voort uit haar vermogen om kunst te maken die pompeuze artifices afwijst en zich op het essentiële richt. In 2012 dompelt zij ons met haar installatie “A Thousand Kisses Deep” onder in een aquatische wereld waar lichamen drijven, transformeren, uiteen vallen en weer samengaan. Dit werk roept onweerstaanbaar het Bergsoniaanse idee van voortdurende verandering op: “Onze persoonlijkheid groeit, bloeit en rijpt steeds verder. Elk van haar momenten is iets nieuws dat wordt toegevoegd aan wat daarvoor was” [4].
Transparantie, zowel letterlijk als metaforisch, is alomtegenwoordig in haar recente creaties. In haar serie “ASURA SUKHAVATI” (2015) laat Song Kun zich inspireren door het boeddhisme om de grenzen tussen hemel en hel, verlangen en lijden te onderzoeken. De doorzichtige lichamen die zij schildert lijken te zweven tussen bestaan en niet-bestaan, materie en spiritualiteit. Deze zoektocht naar transparantie doet denken aan Bergsons onderzoek naar intuïtie als een directe en onmiddellijke wijze van kennen, die de grenzen van het analytische intellect overstijgt.
Als de eerste werken van Song Kun binnen een vrij conventionele figuratieve traditie vielen, getuigen haar recente werken van een evolutie naar een meer synesthetische benadering waarin de schilderkunst in dialoog treedt met muziek, video en installatie. Zoals zij zelf uitlegt: “De verhalende stijl van de stroom van bewustzijn en de beelden van interval en synesthesie in het onderbewustzijn zijn de twee concepten die een sleutelrol spelen in mijn werken” [5]. Deze verwijzing naar de modernistische literatuur is niet toevallig.
Virginia Woolf, een vooraanstaande figuur van de literaire stroming “stroom van bewustzijn”, probeerde in haar romans de complexiteit en vloeibaarheid van het menselijk bewustzijn vast te leggen. Haar roman “De Golven” (1931) heeft vooral een discontinu vertelstructuur waarin de innerlijke monologen van zes personages verweven zijn tot een collectief mentaal tapijt [6]. Song Kun voert met haar serie “Visual Stream of Consciousness” (2013) een visuele transpositie van deze literaire techniek uit.
In deze serie verlaat Song Kun de lineaire chronologie om beelden te creëren die functioneren als momentopnamen van bewustzijn, fragmenten van waarnemingen, emoties en herinneringen die tegelijkertijd in dezelfde schilderruimte bestaan. Zoals Woolf schreef: “Het leven is geen reeks symmetrisch geplaatste lampen; het leven is een lichtkrans, een halfdoorzichtige omhulling die ons van begin tot eind omringt” [7]. De schilderijen van Song Kun zijn precies die “lichte kransen” die de menselijke ervaring in al haar complexiteit omhullen.
De literaire techniek van de stroom van bewustzijn is bedoeld om het discontinue en associatieve karakter van de menselijke gedachtegang te reproduceren. Song Kun, door deze techniek visueel te vertalen, creëert werken die zich verzetten tegen een lineaire en eenduidige lezing. Haar schilderijen functioneren als visuele getuigenissen waar verschillende lagen van betekenis zich opstapelen, vermengen en soms tegenspreken, waardoor ze de fundamenteel dubbelzinnige en polysemische aard van onze ervaring van de wereld weerspiegelen.
Wat vooral opvalt in het werk van Song Kun is haar weigering om een didactische of moraliserende houding aan te nemen. In tegenstelling tot zoveel hedendaagse kunstenaars die ons bestoken met hun voorspelbare politieke boodschappen, verkent zij liever de schaduw- en ambiguïteitszones van de menselijke ervaring. Haar serie “Xijia, River Lethe” (2008) is in dit opzicht bijzonder onthullend. Geïnspireerd door de mythische rivier van de vergetelheid, presenteert ze ons raadselachtige beelden waarin menselijke figuren lijken te zweven tussen herinnering en vergetelheid, aanwezigheid en afwezigheid.
Deze serie roept de Woolfiaanse opvatting van tijd op als een onafgebroken stroom waarin verleden, heden en toekomst in elkaar overvloeien. In “Orlando” schrijft Woolf: “Een uur, eenmaal gehuisvest in het vreemde menselijke lichaam, kan zich uitrekken tot vijftig of honderd keer zijn kloklengte; aan de andere kant kan een uur nauwkeurig worden weergegeven door de kleine cirkel van een kleine wijzer die over een wijzerplaat beweegt” [8]. De spookachtige figuren van Song Kun lijken precies die elastische ruimte-tijd te bewonen waar een seconde de eeuwigheid kan bevatten.
De kracht van Song Kun ligt in haar vermogen om beelden te creëren die fungeren als evocaties in plaats van als illustraties. Ze vertelt ons geen verhalen, ze dompelt ons onder in sferen, gemoedstoestanden, sensaties. Haar recente verkenningen van het boeddhistische concept van “Sukhavati” (het Puur Land) getuigen van een spirituele zoektocht die de religieuze dogma’s overstijgt om een universele dimensie te bereiken.
In haar serie “SUKHAVATI。o 0” (2018) combineert Song Kun traditionele schilderkunst, lichtinstallaties en transparante wezens die doen denken aan mariene organismen. Deze serie nodigt ons uit na te denken over de grenzen tussen natuurlijk en kunstmatig, organisch en technologisch. Net zoals Virginia Woolf in haar romans de poreuze grenzen tussen het zelf en de wereld verkende, biedt Song Kun ons een visie waarin de mens niet langer centraal staat, maar onderdeel is van een complex netwerk van onderlinge afhankelijkheden.
Er is iets diep bevrijdends in de kunst van Song Kun. Door simpele dichotomieën (Oost/West, traditioneel/hedendaags, figuratief/abstract) te weigeren, creëert zij een ruimte waar verschillende culturele en artistieke tradities met elkaar kunnen dialogeren. Opgeleid aan de Centrale Academie van Schone Kunsten in Peking, verwerkt zij in haar werk zowel verwijzingen naar de traditionele Chinese schilderkunst als naar de geglobaliseerde popcultuur, het boeddhisme en hedendaagse subculturen.
In tegenstelling tot veel Chinese kunstenaars die op cynische wijze de westerse stereotypen over China exploiteren, ontwikkelt Song Kun een authentiek persoonlijke visuele taal die nationale of culturele etiketten overstijgt. Zoals ze uitlegt: “Mijn kunst zoekt niet naar het opleggen van starre symbolen of concepten. Ik bied eerder een persoonlijke visie die onderzoekt hoe we de ervaringen en emoties die het leven ons biedt, volledig kunnen voelen, terwijl we een perspectief behouden dat eigen is aan het hedendaagse China” [9].
Deze positie lijkt mij perfect overeen te komen met de Woolfiaanse visie op kunst als verkenning van de “momenten van zijn”, die ogenblikken van scherpe bewustwording waarin we plotseling de realiteit in al haar complexiteit en schoonheid waarnemen. Song Kun vangt deze vluchtige momenten waarop het sluier van gewoonte verscheurt om een diepere en authentiekere realiteit te laten doorschemeren.
Door verschillende media te combineren, schilderkunst, video, installatie, muziek, creëert Song Kun meeslepende ervaringen die al onze zintuigen aanspreken. Deze synesthetische benadering herinnert ons eraan dat onze waarneming van de wereld nooit puur visueel is, maar ons hele lichaam betrekt. Zoals Woolf schreef: “Ik ben niet één persoon, ik ben meerdere personen. Niet zwart en wit, noch mannen en vrouwen. Noch een leeftijd noch een specifiek moment in de tijd. Ik ben meerdere tijden, meerdere personen” [10].
De artistieke aanpak van Song Kun lijkt mij diep moedig in een hedendaagse kunstwereld die wordt gedomineerd door cynisme en conformisme. Door compromisloos haar subjectiviteit en spiritualiteit te verkennen, herinnert zij ons eraan dat kunst nog steeds een ruimte kan zijn voor transformatie en transcendentie. In een vaak gepolariseerd Chinees artistiek landschap tussen officiële propaganda en gecodeerde sociale kritiek, baant zij een derde weg die de innerlijke verkenning vooropstelt.
Laat u echter niet misleiden: de kunst van Song Kun is geen ontsnapping in een ontlichaamde spiritualiteit. Integendeel, haar werken zijn diep geworteld in lichamelijke en sociale ervaring. Haar recente serie “IMBODY-Feeling Real · Nude” (2019) onderzoekt de representaties van het vrouwelijke lichaam in een China in volle verandering, waar patriarchale tradities en hyper-gecommercialiseerde seksualisering op tegenstrijdige wijze naast elkaar bestaan.
Song Kun slaagt er op indrukwekkende wijze in een persoonlijke visie uit te drukken die toch resoneert met universele zorgen. Haar kunst spreekt over verlangen, verlies, herinnering, spiritualiteit, thema’s die culturele en temporele grenzen overstijgen. Zoals Woolf schreef: “Deze momenten van inzicht zijn van grote diepte; de herinnering bewaart ze groen lang nadat alles eromheen in stof is gevallen” [11].
De kunst van Song Kun biedt ons precies deze “momenten van inzicht” die ons bewustzijn verlichten en lang na ons bezoek aan de tentoonstelling in onze herinnering blijven. In een wereld die verzadigd is met wegwerpbeelden en vluchtige sensaties, nodigen haar werken ons uit om te vertragen, te contempleren, te voelen. Ze herinneren ons eraan dat kunst, op haar best, een vorm van actieve meditatie kan zijn die onze waarneming scherpt en onze relatie met de wereld verdiept.
Voor een werk van Song Kun is het van belang stil te staan. De tijd te nemen om echt te kijken. Je te laten doordringen door deze etherische sferen, deze doorzichtige lichamen, deze mentale landschappen. Misschien ervaar je dan wat Bergson “de intuïtie” noemde, die onmiddellijke en sympathieke kennis die het mogelijk maakt de essentie van dingen te vatten voorbij concepten en categorieën. En met een beetje geluk vergeet je zelfs even dat je een stelletje snobs bent.
- Freud, Sigmund. De droomduiding. Parijs: PUF, 1967.
- Bergson, Henri. Essay over direct gegeven gegevens van het bewustzijn. Parijs: PUF, 2013.
- Bergson, Henri. De scheppende evolutie. Parijs: PUF, 2007.
- Bergson, Henri. Het denken en het bewegende. Parijs: PUF, 2009.
- Song Kun, geciteerd in de catalogus van de tentoonstelling “Visual Stream of Consciousness”, Minsheng Museum voor hedendaagse kunst, Shanghai, 2014.
- Woolf, Virginia. De golven. Parijs: Stock, 1974.
- Woolf, Virginia. The Common Reader. Londen: Hogarth Press, 1925.
- Woolf, Virginia. Orlando. Parijs: Stock, 1974.
- Song Kun, geciteerd in de catalogus van de tentoonstelling “SUKHAVATI。o 0”, Cc Foundation & Art Center, Shanghai, 2018.
- Woolf, Virginia. De golven. Parijs: Stock, 1974.
- Woolf, Virginia. Momenten van zijn. Londen: Hogarth Press, 1985.
