Luister goed naar me, stelletje snobs. Ai Weiwei is niet zomaar een artiest. Hij is een cultureel fenomeen, een politieke kracht, een meteoor die onze collectieve bewustzijn doorkruist met de subtiliteit van een stamper. In een kunstwereld bevolkt door carrièremakers zonder diepgang, staat Ai als een glorieuze anomalie, een schepper die zich niet tevreden stelt met het maken van mooie objecten voor in jullie steriele appartementen.
Elke keer dat Ai een millennia oude Han-urn breekt of voorouderlijke vazen onderdompelt in industriële verf in schrille kleuren, maakt hij niet alleen een iconoclastische daad. Hij beoefent een culturele alchemie, waarbij hij de verlammende eerbied voor het verleden transformeert in een dringende levendigheid die onze hedendaagsheid bevraagt. Het is geen daad van vernietiging, maar van transmutatie. Die vazen verdwijnen niet, ze worden herboren als geïncarneerde vragen.
De hedendaagse kunst zit vol poseurs die rebellie spelen vanuit hun gekoelde galerijen. Ai kent echter de echte prijs van dissidentie. Zijn kunst is geboren in ballingschap en vervolging, gevormd door directe ervaring met repressie. In 2011, toen de Chinese regering hem 81 dagen zonder aanklacht vasthield, kregen zijn werken een dimensie die de meeste kunstenaars nooit zullen bereiken, die van een totale, viscerale, onbetwistbare authenticiteit.
Neem “Sunflower Seeds” (2010), die monumentale installatie bestaande uit 100 miljoen porseleinen zonnebloempitten, elk met de hand gemaakt door 1.600 ambachtslieden uit Jingdezhen, China. Op het eerste gezicht is het slechts een enorme hoop kleine objecten. Maar als je dichterbij komt, realiseer je je de verbazingwekkende omvang van het menselijke werk dat in deze grijze zee zit. Elke pit, uniek maar visueel identiek aan de andere, wordt een metafoor voor het individu in de Chinese sociale massa, zowel onbeduidend als fundamenteel.
Maar wat Ai echt onderscheidt van de groep conceptuele kunstenaars, is zijn vermogen om werken te creëren die tegelijkertijd resoneren als politieke manifesten en als objecten van verbluffende schoonheid. Zijn installaties van stalen staven, herwonnen na de aardbeving in Sichuan in 2008, zorgvuldig rechtop gezet en in aardse golven op de grond gelegd, zijn zowel een aanklacht tegen de overheidscorruptie die instorten van slecht gebouwde scholen veroorzaakte, als een formele meditatie over veerkracht en transformatie.
Ik kan niet anders dan denken aan de theorieën van Walter Benjamin over de aura van kunstwerken [1]. Benjamin stelde dat de mechanische reproductie van kunstwerken hun “aura”, die bijna mystieke kwaliteit die uitgaat van het origineel, vermindert. Ai keert dit begrip volledig om. Wanneer hij miljoenen porseleinen zaadjes of honderden Forever-fietsen reproduceert, verdunt hij de aura niet, hij vermenigvuldigt die exponentieel. Elke herhaling is geen kopie, maar een bevestiging, een daad van verzet door accumulatie.
Het werk van Ai voert een fascinerend dialoog met de Chinese traditie van rituele offers. In het oude China diende het offeren van waardevolle voorwerpen om te communiceren met de spirituele wereld en om de macht te bevestigen. Wanneer Ai een dynastieke urn laat vallen, vernietigt hij niet alleen een artefact, hij activeert deze oeroude ritus in een hedendaagse context, waarbij hij het verleden offert om een andere toekomst aan te roepen. Het geluid van brekend porselein wordt een gebed voor een nieuwe wereld.
Deze rituele dimensie is ook te vinden in zijn monumentale installaties zoals “Straight” (2008-2012), waar de 150 ton staalstaven, methodisch rechtgezet na het verzamelen uit het puin van de scholen in Sichuan, een monument worden voor de verdwenen kinderen. Het werk is niet alleen conceptueel, het is diep liturgisch, waarbij fysieke arbeid wordt omgezet in een vorm van collectief rouwen en herdenking.
In tegenstelling tot kunstenaars die willen choqueren om hun waarde op de markt te verhogen, is Ai’s provocatieve karakter altijd geworteld in een diepgaande reflectie over machtsstructuren. Zijn werken zijn geen spektakelstukken maar berekende interventies die de verborgen mechanismen van autoriteit onthullen. Wanneer hij de namen documenteert van de 5.219 schoolkinderen die omkwamen bij de aardbeving in Sichuan, informatie die de Chinese regering weigerde vrij te geven, gebruikt hij kunst als een waarheidsinstrument tegen institutionele uitwissing.
De relatie van Ai met digitaal is ook opmerkelijk. Waar veel hedendaagse kunstenaars sociale platforms gebruiken als simpele promotievitrines, begreep Ai al vroeg dat Twitter, Instagram en blogs volwaardige artistieke media kunnen zijn. Zijn gebruik van sociale media was niet bijzaak, maar centraal in zijn praktijk, een logische uitbreiding van zijn conceptuele benadering die de grenzen tussen kunst en leven, tussen artistiek gebaar en politieke actie doet vervagen.
Deze intuïtieve begrip van digitale media doet denken aan de theorieën van Marshall McLuhan over het “medium is de boodschap” [2]. McLuhan stelde dat het medium zelf, los van de inhoud die het overbrengt, een diepgaande invloed uitoefent op de samenleving. Door nieuwe digitale media te omarmen als een integraal onderdeel van zijn artistieke praktijk, neemt Ai niet alleen nieuwe tools aan, maar herdefinieert hij fundamenteel wat het betekent om een kunstenaar te zijn in het tijdperk van geglobaliseerde informatie.
Ik heb altijd gedacht dat de beste kunstenaars degenen zijn die erin slagen perfect van hun tijd te zijn en tegelijkertijd diep tijdloos. Ai belichaamt deze paradox met een opmerkelijke moeiteloosheid. Zijn werken zijn geworteld in de politieke crises van het moment, migratie, toezicht, censuur, maar ze resoneren met fundamentele vragen die door de hele menselijke geschiedenis lopen: de relatie tot macht, het collectieve geheugen, de waarde van dingen, de individuele waardigheid.
Er is iets fundamenteel cinematografisch aan de manier waarop Ai zijn werken opbouwt. Neem “Fairytale” (2007), waarin hij 1.001 gewone Chinezen naar de Documenta in Kassel bracht. Dit werk is niet zomaar een installatie of een performance, het is een complexe vertelling die zich ontvouwt in tijd en ruimte, met personages, wendingen, momenten van spanning en oplossing. Ai creëert geen statische objecten, maar dynamische ervaringen die de toeschouwer omhullen in hun eigen interne logica.
Deze cinematografische kwaliteit is geen toeval. Ai studeerde film aan de Filmacademie van Peking, en die opleiding is duidelijk zichtbaar in zijn beheersing van het kaderen, conceptuele montage en visueel ritme. Zijn fotografische installaties zoals “Study of Perspective” (1995-2011), waarin hij zijn middelvinger opsteekt naar diverse machtsinstellingen wereldwijd, functioneren als onsamenhangende filmische sequenties die samen een coherente vertelling vormen over de relatie van het individu tot autoriteit.
Wat ik bewonder aan Ai, is zijn vermogen om authentiek te blijven ondanks zijn wereldwijde bekendheid. In een kunstenaarswereld waar commercieel succes vaak leidt tot verdunning van de oorspronkelijke radicaliteit, blijft Ai werken maken die storen, die vragen oproepen, die intellectueel comfort weigeren. Zijn transformatie van een dissidente Chinese figuur tot een internationaal kunsticon kon hem gemakkelijk naar meer symbolische dan inhoudelijke gebaren leiden. In plaats daarvan gebruikte hij zijn uitgebreide platform om zijn boodschap te versterken en de reikwijdte van zijn interventie uit te breiden.
De kunst van Ai is diep politiek zonder ooit te vervallen in simplistische didactiek of omgekeerde propaganda. Hij biedt geen gemakkelijke antwoorden of geruststellende slogans. Integendeel, zijn werken openen ruimte voor vragen, creëren zones van productief ongemak waarin de toeschouwer wordt uitgenodigd zijn eigen standpunten te heroverwegen. Het is kunst die je niet vertelt wat je moet denken, maar je dwingt te denken.
In “Human Flow” (2017), zijn documentaire over de vluchtelingencrisis, laat Ai het comfort van symbolische kunst achter zich om rechtstreeks de rauwe realiteit te confronteren. Hierbij vervaagt hij nog meer het onderscheid tussen kunstenaar en activist, tussen kunstwerk en sociale interventie. Deze film is niet zomaar een documentaire, het is een logische uitbreiding van zijn artistieke praktijk, een werk dat weigert binnen toegewezen kunstruimten te blijven en erop aandringt in de echte wereld te bestaan.
Deze doorlaatbaarheid tussen kunst en leven kenmerkt Ai’s gehele aanpak. Hij maakt geen werken die de wereld van een veilige esthetische afstand becommentariëren, hij voert interventies uit die actief bijdragen aan de transformatie van die wereld. Zijn kunst is geen passief spiegelbeeld, maar een actieve kracht, een katalysator van verandering.
Ik moet toegeven dat ik soms geïrriteerd was door bepaalde aspecten van Ai’s werk. Zijn neiging tot zelfmythificatie, zijn overal aanwezige mediapresentie, zijn neiging om bepaalde iconoclastische gebaren te recyclen, dat alles kan makkelijk geïnterpreteerd worden als berekend artistiek narcisme. Maar telkens ik begin te twijfelen, produceert hij een werk van zo’n urgentie en noodzaak, dat mijn bedenkingen wegvallen.
Want uiteindelijk is wat Ai onderscheidt van zoveel andere hedendaagse kunstenaars juist deze kwaliteit van noodzaak. Zijn werken lijken niet het product van een zorgvuldig geregisseerde carrière of een abstracte zoektocht naar formele vernieuwing, ze verschijnen als onvermijdelijke manifestaties van een artistiek bewustzijn dat geconfronteerd wordt met de fundamentele tegenstrijdigheden van onze tijd. Ze bestaan omdat ze moeten bestaan.
In een kunstlandschap waar zovele werken uitwisselbaar, generiek en in serie geproduceerd lijken te zijn om een vraatzuchtige markt te bevredigen, behoudt Ai’s kunst een onherleidbare singulariteit. Je kunt van zijn werk houden of er een hekel aan hebben, maar je kunt het nooit verwarren met dat van een andere kunstenaar. Deze kenmerkende signatuur is niet het resultaat van een onmiddellijk herkenbare visuele stijl, maar van een conceptuele en ethische samenhang die al zijn creaties doordringt.
Ai Weiwei is meer dan een kunstenaar, hij is een actief principe, een goedaardig virus dat het immuunsysteem van de hedendaagse kunst infecteert om het te dwingen te reageren, zich te verdedigen en te evolueren. Zijn grootste prestatie is misschien niet een specifiek werk, maar de transformatie die hij heeft teweeggebracht in ons collectieve begrip van wat kunst kan en moet doen in de wereld.
Voor zijn werk staan we voor de verplichting onze eigen standpunten, onze eigen compromissen, onze eigen stille compliciteit met de systemen die we beweren te bekritiseren, te herwaarderen. Het is een kunst die je niet ongeschonden laat, het verandert je, het verstoort je, het verplaatst je. En is dat niet, diep vanbinnen, wat we heimelijk van kunst vragen? Niet dat het ons in ons wereldbeeld bevestigt, maar dat het dit uitbreidt tot het barst onder de druk van nieuwe perspectieven.
Dus ja, stelletje snobs, Ai Weiwei is groot, niet ondanks zijn tegenstrijdigheden maar juist daardoor. In een kunstwereld die zo vaak oppervlakkige samenhang beloont ten koste van authentieke complexiteit, blijft Ai glorieus, noodzakelijk en vitaal tegenstrijdig. En dat is misschien wel zijn meest waardevolle les: dat ware kunst de spanningen niet oplost, maar ze bewoont.
- Benjamin, Walter. Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid. Franse vertaling door Lionel Duvoy. Éditions Allia, 2e editie, oktober 2011.
- McLuhan, Marshall. Om media te begrijpen. Seuil, Parijs, 1968.
