Luister goed naar me, stelletje snobs. Kang Haitao is geen kunstenaar die zichzelf op de voorgrond plaatst, die uitpakt met virtuositeit of die je probeert te imponeren met mediapersformances. Hij verstopt zich in de nacht. Hij jaagt erop. Hij observeert die nacht. Hij schildert die nacht, die ons zoveel angst aanjaagt. Terwijl zijn Chinese tijdgenoten zich uitsloven om hun moderniteit te schreeuwen met symbolen en felle kleuren, staat Kang Haitao op de achtergrond, in zijn atelier tussen Chengdu en Mianyang, waar hij langzaam, methodisch, met monastieke geduld, de spookachtige schoonheid vastlegt van de nachtelijke scènes om ons heen die wij niet meer zien.
Geboren in 1976 in Chongqing, hetzelfde jaar als de dood van Mao, behoort Kang tot die generatie Chinese kunstenaars die alleen de geleidelijke opening van het land heeft gekend. Een generatie die getuige is van ongekende stedelijke en sociale transformaties. Maar in plaats van toe te geven aan de verleiding van spektakel, opzichtigheid of expliciet politieke verhalen, koos Kang een subtieler, dieper en langduriger pad: de gewone wereld observeren wanneer het licht zich terugtrekt, wanneer overbodige details vervagen, wanneer het essentiële blijft.
De tentoonstelling “Tender is the Night: The Art of Kang Haitao” die in 2022 werd gepresenteerd in het Mark Rothko Art Center in Letland, bood het publiek de kans deze stille doeken, deze geschilderde nachten, te ontdekken. Door zijn werk nauwkeurig te bestuderen, begrijpt men iets essentieels: Kang Haitao werkt volgens een omgekeerde logica. Waar licht gewoonlijk onthult, onthult bij hem duisternis.
Kunstcriticus Bao Dong vatte het perfect samen: “Zelfs wanneer je ze van slechts een paar stappen afstand bekijkt, creëren de landschappen van Kang Haitao altijd een gevoel van afstand, alsof de wereld binnen zijn doek ergens heel ver weg is” [1]. Deze afstand is geen verwijdering, het is een uitnodiging. Een uitnodiging om een wereld binnen te gaan die vertrouwd lijkt, maar vreemd raadselachtig blijkt te zijn. Eenzame bomen, gesloten deuren, kleine huisjes, banale onderwerpen die de kunstenaar intensifieert met minutieuze aandacht voor details en zijn wil ze ‘s nachts te schilderen.
Kang Haitao is erfgenaam van twee fundamentele schildertradities, en het is in hun fusie dat hij zijn unieke taal vindt. Aan de ene kant put hij uit de techniek van “Jimo” (inkt accumulatie) uit de traditionele Chinese landschapsschilderkunst. Aan de andere kant gaat hij in dialoog met de westerse schilderkunst in zijn formele zoektocht naar abstractie. Deze dubbele afstamming maakt hem tot een unieke kunstenaar in het hedendaagse Chinese kunstlandschap.
Laten we even deze techniek van “Jimo” analyseren die hij herinterpreteert. Historisch gezien werd deze geleidelijke opbouw van inktlagen gebruikt in de Chinese landschapsschilderkunst om diepte- en mysterie-effecten te creëren. Kang neemt dit principe over, maar met acrylverf op paneel, waardoor oppervlakten ontstaan waar het licht lijkt te komen van binnenuit het werk zelf. Het is alsof de nacht bij hem niet de afwezigheid van licht is, maar eerder een licht van een andere aard, subtieler, intiemer.
De boeddhistische dimensie van zijn werk kan niet worden verwaarloosd. In het interview dat hij gaf aan de website Art China, verklaart hij: “Ik denk dat de conditie van het leven is, of beter zou moeten zijn, als het lopen in de duisternis van de nacht… De buitenwereld zit vol verleidingen, materiële verleidingen, die ons afleiden, vergelijkbaar met het lopen overdag. Het leven beleven alsof je ’s nachts loopt” [2]. Deze existentiële houding doet denken aan boeddhistische meditatie, waarbij de aandacht wordt gericht op de essentie van de dingen, ontdaan van hun misleidende schijn.”
En hier wordt een eerste interessante parallel gelegd met de Engelse romantische poëzie. Het is geen toeval dat zijn tentoonstelling in Londen in 2022 ‘Tender is the Night’ heette, een zin uit het gedicht “Ode aan een nachtegaal” van John Keats. In dit gedicht beschrijft Keats een ondraaglijke en onoplosbare spanning tussen het dagelijkse leven, waarin “zelfs denken al vol verdriet is”, en het nachtelijk gezang van de “onsterfelijke vogel”, de nachtegaal, die wijst op een leven voorbij het lijden en voorbij de “dood”.
Deze spanning tussen het alledaagse en het transcendente is precies wat het werk van Kang Haitao drijft. Hij gebruikt een visuele taal afkomstig uit de gewone wereld: oude fabrieken, oude scholen, muren, geïsoleerde bomen, om een wereld voorbij het dagelijkse te verkennen. Het is de nacht die deze overgang, deze transfiguratie mogelijk maakt. De criticus Philip Dodd merkt terecht op: “Dit zijn spirituele schilderijen geïnspireerd door het boeddhisme, die de taal van het uiterlijk gebruiken om over te gaan naar een wereld voorbij het uiterlijk” [3].
Maar Kang Haitao reduceren tot een mystieke schilder zou een fout zijn. In zijn werk is er een diepgewortelde dimensie verankerd in de sociale en historische realiteit van het hedendaagse China. Door ervoor te kiezen dichtbij zijn geboortestreek Sichuan te blijven, ver weg van de artistieke centra van Peking en Sjanghai, neemt hij een positie in die tegen de algemene trend van urbanisatie en centralisatie ingaat. Zijn gehechtheid aan provinciale landschappen, bescheiden architecturen, en tussengelegen ruimtes spreekt over een China dat weerstand biedt aan uniformering.
De Chinese cineast Feng Xiaogang zei over hem dat hij “de omgeving van zijn jeugd en opgroeien schildert: steegjes, campussen of valleien onder de nachtelijke hemel, en zijn schilderijen stralen een gevoel van vertrouwdheid en intimiteit uit terwijl ze een vreemde en fantastische connotatie dragen” [4]. Deze co-existentie van vertrouwdheid en het vreemde is het kenmerk van een groot kunstenaar.
Laten we nu spreken over de filmische dimensie van zijn werk, want die is frappant hoewel zelden besproken. Zijn schilderijen lijken vaak stilstaande beelden uit een film die vertraagd wordt afgespeeld. Men denkt aan de cinema van Tarkovski, aan die lange opnames waarbij de tijd lijkt uit te rekken, waarbij contemplatie actie wordt. Of aan de cinema van Béla Tarr, met zijn troosteloze landschappen gefilmd in zwart-wit, waarbij de atmosferische tijd een volwaardig personage wordt.
Deze filmische kwaliteit wordt versterkt door zijn schildertechniek. Kang Haitao werkt met opeenvolgende lagen, door langzame accumulatie. Hij vertelt in een interview: “Het vasthouden van deze ‘grote schilderijen’ heeft meer te maken met de waardering voor de zwaarte en leesbaarheid die wordt verkregen door een langzaam voortgang” [5]. Dit creatieve proces, dat tot twee maanden kan duren voor één doek, doordrenkt het werk met een bijzondere temporaliteit, alsof de creatietijd zich letterlijk op het doek afzet.
Laten we even stilstaan bij zijn abstracte werken, die een interessant contrapunt vormen voor zijn nachtelijke taferelen. Deze werken vertrekken vanuit een lege ruimte, de leegte. Zijn proces is bijna meditatief, een soort antithetisch antwoord op de intensiteit van zijn werk aan de “nachtelijke taferelen”. Toch beschouwt hij deze werken niet als voortkomend uit een psychologische ervaring (bewust of onbewust). Zijn abstracte werken worden gecreëerd door een continu proces van affirmatie en ontkenning, intuïtie en spiritualiteit, afwezigheid en aanwezigheid.
Men kan hier niet anders dan denken aan de invloed van Mark Rothko, van wie het Kunstcentrum in Letland in 2022 een belangrijke overzichtstentoonstelling van Kang organiseerde. Net als Rothko werkt Kang Haitao aan de spanning tussen aanwezigheid en afwezigheid, tussen wat getoond wordt en wat verborgen blijft. Maar waar Rothko deze spanning onderzoekt via abstracte kleurvelden, doet Kang dit door het filter van de nacht toe te passen op herkenbare scènes.
In zijn recentere werken, zoals “Memory of Light” (2016-2017), is een subtiele verandering merkbaar. Het visuele lexicon is verschoven naar een complex spel tussen binnen en buiten, tussen licht en schaduw, substantie en weerspiegeling. Ook het kleurenpalet is verhoogd. Het is alsof hij, nadat hij de expressieve mogelijkheden van de nacht volledig heeft verkend, nu het precieze moment wil vastleggen waarop de nacht begint te wijken voor de dageraad, waar de duisternis poreus wordt.
Ik ben bijzonder onder de indruk van de manier waarop Kang Haitao de kwestie van eenzaamheid benadert. In zijn nachtelijke landschappen is de afwezigheid van menselijke figuren opvallend. Deze afwezigheid is geen leegte, maar eerder een negatieve aanwezigheid, alsof de toeschouwer wordt uitgenodigd deze lege ruimte in te nemen. Er is iets dat doet denken aan de traditie van romantische landschapschilderkunst, waarbij de natuur de spiegel wordt van menselijke gemoedstoestanden.
In dit tijdperk van visuele overstimulatie en hectische artistieke productie biedt Kang Haitao ons een oase van contemplatie. Zijn werk is een aangrijpende herinnering dat kunst ons nog steeds ervaringen kan bieden die het alledaagse overstijgen, die ons verbinden met een diepere dimensie van het bestaan. Zoals hij zelf zegt: “Schepping is ook een proces van zuivering van de geest. Pas wanneer het hart heel kalm is, kunnen we levendigere beelden ontdekken” [6].
Kang Haitao heeft een eigen visuele taal weten te vinden, een taal die zowel bij het Chinese als het westerse publiek aanspreekt. Het is geen toeval dat zijn werken worden verzameld door belangrijke instellingen in China (het CAFA Museum in Peking, het Long Museum, het Shanghai Minsheng Art Museum) maar ook in het buitenland (Ashmolean Museum in Oxford, Mark Rothko Art Center in Letland). Hij belichaamt een vorm van globalisering van onderaf, ver weg van de schijnwerpers van internationale beurzen en spectaculaire biennales.
In een wereld van hedendaagse kunst die vaak wordt gedomineerd door sensatiezucht en opportunisme, herinnert Kang Haitao ons eraan dat er nog steeds kunstenaars zijn die duurzaam werken, met integriteit en diepgang die respect afdwingen. Kunstenaars die, zoals de criticus Hang Chunxiao zo treffend zegt, “de schilderkunstelijkheid tot het uiterste waarderen, waardoor de schildertaal zelf een zekere spirituele ervaring bezit, ja zelfs een metafysische conceptuele eis” [7].
Tegen de tijd dat zoveel hedendaagse kunstenaars geobsedeerd lijken door het idee om de volgende virale sensatie op Instagram te creëren, nodigt Kang Haitao ons uit om te vertragen, echt te kijken, en ons te verbinden in een duurzame relatie met het kunstwerk. Hij herinnert ons eraan dat kunst niet slechts een object is om snel te consumeren, maar een ervaring om ten volle te beleven, door de tijd heen.
Als je de kans hebt om een tentoonstelling van Kang Haitao te zien, neem dan je tijd. Laat zijn nachten je omhullen. Laat zijn visuele universum langzaam in je doordringen. En misschien, heel misschien, ontdek je dat de nacht niet alleen de afwezigheid van dag is, maar een koninkrijk op zich, met zijn eigen licht, zijn eigen waarheid, zijn eigen schoonheid.
Want uiteindelijk gaat het daar om: anders leren zien. Leren schoonheid te herkennen op plekken waar we niet dachten die te vinden. Leren de traagheid te waarderen in een wereld die steeds sneller wordt. En is dat niet, uiteindelijk, een van de essentiële functies van kunst?
- Bao Dong, catalogus van de tentoonstelling “Tender is the Night: De kunst van Kang Haitao”, Mark Rothko Art Center, Daugavpils, Letland, 2022.
- Interview met Kang Haitao door Art China, “Kang Haitao: kijken in het mystieke rijk”, 2014.
- Philip Dodd, voorwoord van de catalogus van de tentoonstelling “Tender is the Night : The Art of Kang Haitao”, Cromwell Place, Londen, 2022.
- Feng Xiaogang, geciteerd in “Tender is the Night : The Art of Kang Haitao”, Mark Rothko Art Center, Daugavpils, Letland, 2022.
- Kang Haitao, Interview voor Art China, “Kang Haitao : Het behoud van traagheid in een wereld van versnelde beelden”, 2014.
- Interview met Kang Haitao, Art China, “Kang Haitao : Interview, Overdenking van de mystieke rijkdommen”, 2014.
- Hang Chunxiao, “De bevrijding van het ‘schilderij’, De visuele structuur van Kang Haitao”, ARTLINKART, 2012.
