Luister goed naar me, stelletje snobs. In de steriele wereld van de hedendaagse kunst, waar wazige theorieën zich opstapelen als lagen vernis op een reeds overbeladen doek, is er een kunstenaar die ons recht in de ogen durft te kijken. Javier Calleja, geboren in 1971 in Malaga, die Spaanse stad die Picasso voortbracht, beoefent een kunst die op het eerste gezicht simpel lijkt. Maar achter zijn personages met enorme ogen schuilt een diepgaande reflectie over onze tijd en onze relatie tot de kindertijd.
Zijn wezens met vochtige blikken, die schommelen tussen verdriet en ondeugd, belichamen perfect wat de psychoanalyticus Donald Winnicott “de overgangsruimte” noemde. Deze wezens, noch helemaal kinderen noch echt adolescenten, bewonen die tussenzone waar fantasie en realiteit zonder wrijving naast elkaar bestaan, waar spel een vorm van waarheid wordt. Zoals Winnicott theoretiseerde, ontwikkelt zich juist in deze ruimte ons vermogen tot symboliseren, creëren, volledig bestaan. De personages van Calleja, met hun ogen die glanzen van nauwelijks weggeveegde tranen, hun wangen rood van emotie, hun t-shirts met korte boodschappen, belichamen deze overgangsruimte waar kunst ons nog kan raken zonder ingewikkelde verklaringen te hoeven geven.
In zijn artistieke zoektocht heeft Calleja een bijzondere techniek ontwikkeld die bijzonder interessant is. Zijn ogen, geschilderd met bijna chirurgische precisie, vormen het focale punt van elk werk. Twee eenvoudige druppels water op een vel papier gaven geboorte aan deze visuele signatuur die nu verzamelaars wereldwijd boeit. De technische beheersing beperkt zich niet tot de blikken: de subtiele overgangen tussen huidskleuren, de lichte roodheid van de wangen, alles is afgestemd om een aanwezigheid te creëren die de simpele illustratie overstijgt.
De kunstenaar uit Malaga speelt met een verbluffende behendigheid met schalen, waardoor zijn creaties moeiteloos van miniatuur naar monumentaal gaan, wat doet denken aan de avonturen van Lewis Carroll. Zijn installaties veranderen tentoonstellingsruimtes in speelplaatsen waar de toeschouwer zelf een hedendaagse Alice in Wonderland wordt. Deze manipulatie van verhoudingen is niet slechts een formele oefening: het voert ons terug naar die fundamentele ervaring uit de kindertijd waarbij de wereld soms enorm kan lijken en dan weer klein, afhankelijk van onze emotionele toestand.
De filosoof Gaston Bachelard sprak in zijn “Poëtica van de ruimte” over het vermogen van het kind om poëtisch de wereld te bewonen, om een hoekje van de kamer te transformeren tot een oneindig universum. Calleja’s werken activeren dat vermogen tot verwondering, niet in een sentimentele nostalgie naar de kindertijd, maar in een bewuste herovering van die kracht tot transformatie. Zijn personages met uitvergrote ogen zijn niet eenvoudigweg “schattig”, ze getuigen van ons eigen vermogen om de wereld anders te zien.
Zijn recente tentoonstelling “One true tree for…” in de Almine Rech-galerij in New York illustreert deze ontwikkeling perfect. De tien getoonde doeken, allemaal gemaakt in 2024, tonen een toegenomen beheersing van de compositie. De personages lijken nu te zweven in een complexere beeldruimte, waar verf druppels die over de lijsten lopen een continuïteit creëren tussen het werk en de omgeving. Deze techniek is verre van een enkel decoratief effect, zij verankert de figuren in onze realiteit en benadrukt tegelijkertijd hun schilderachtige aard.
De kunstenaar heeft zijn verkenning van beeldhouwkunst verder doorgezet, met name met “Waterboy + Flower Heads” (2024), een monumentale installatie die subtiel in dialoog staat met de architecturale ruimte. Het personage in een oranje pak met de inscriptie “1980” wordt een totemische aanwezigheid, geflankeerd door twee antropomorfe struiken met grote ogen. Dit werk illustreert perfect Calleja’s vermogen om alledaagse elementen te transformeren in objecten voor poëtische contemplatie.
De tekeningen op papier, zoals “Mam!” en “Ik zie!” (2024), onthullen een meer spontane maar niet minder beheerste aanpak. De kleurspatten en penseelstreken rondom de gezichten creëren een dynamische sfeer met weinig ruimte voor leegte. De dialoogballonnen met cryptische boodschappen zoals “IK ZIE?” of “IN DROMEN” suggereren verhalen die nooit helemaal onthuld worden, waardoor de toeschouwer in een voortdurende staat van nieuwsgierigheid blijft.
De invloed van René Magritte, die Calleja graag citeert, manifesteert zich minder in een bepaalde surrealisme dan in het vermogen om beelden te creëren die zowel onmiddellijk toegankelijk als diep mysterieus zijn. De monochrome achtergronden, vaak in pastelkleuren of levendige maar nooit agressieve tinten, creëren een beeldruimte die noch volledig abstract noch echt figuratief is. Deze ruimtelijke onbepaaldheid versterkt de indruk dat zijn personages bestaan in die overgangsruimte waar Winnicott over sprak.
Zijn kleurpalet is door de jaren aanzienlijk verrijkt. De kleuren functioneren nu als subtiele emotionele markers en creëren een sfeer die onze waarneming van gezichtsuitdrukkingen beïnvloedt. Het contrast tussen uniforme achtergronden en de minutieuze details van de gezichten zorgt voor een visuele spanning die onze aandacht scherp houdt. Deze kleurenbeheersing doet denken aan die van Alex Katz, een andere invloed die de kunstenaar erkent.
De evolutie van zijn artistieke praktijk weerspiegelt een diepgaand begrip van de kwesties in de hedendaagse kunst. Beginnend met kleine tekeningen en minimale installaties, heeft hij geleidelijk een visuele taal ontwikkeld die hem in staat stelt complexe vraagstukken te benaderen met een schijnbare eenvoud. De boodschappen op de T-shirts van zijn personages, “What to do now?”, “No problem”, “Same old story”, functioneren als visuele haiku’s, geconcentreerde dagelijkse wijsheden die resoneren met onze tijd vol complexiteit.
In zijn recente sculpturen, met name die gepresenteerd in het Parco Museum in Tokio in 2022, drijft Calleja deze verkenning van de overgangsruimte nog verder. Zijn driedimensionale personages creëren situaties waarin de toeschouwer fysiek wordt geconfronteerd met deze aanwezigheid die zowel vertrouwd als vreemd is. De kunstenaar speelt bewust met wat Freud “unheimlich” (het unheimische) noemde, dat moment waarop het vertrouwde plotseling anders wordt, maar hij doet dat zonder ooit in ongemak te vervallen. Integendeel, zijn wezens nodigen ons uit deze vreemdheid met een medeplichtige glimlach te omarmen.
De route van Calleja op het internationale podium is op zichzelf al een teken van een significante verandering in de wereld van de hedendaagse kunst. Zijn succes in Azië, vooral in Japan en Hongkong, al vóór zijn erkenning in Europa, illustreert een evolutie in de manier waarop kunst circuleert en globaal gewaardeerd wordt. Het Aziatische publiek begreep onmiddellijk wat sommige westerse critici, wellicht te zeer vastgeroest in hun theoretische vooroordelen, langzamer inzagen: de kunst van Calleja opereert op een direct emotioneel niveau dat culturele barrières overstijgt.
Zijn recente samenwerking met Lladró voor de creatie van “You Choose One” toont zijn vermogen om zijn universum in verschillende media te vertalen. De drie porseleinen stukken, Boy, Devil Cat en Angel Cat, behouden de frisheid van zijn tekeningen terwijl ze de specifieke kwaliteiten van dit nobele materiaal benutten. Deze stap in de toegepaste kunsten verwatert zijn artistieke boodschap niet, maar verrijkt deze met een nieuwe tactiele en waardevolle dimensie.
Deze universaliteit is niet die van een kunst die commercieel berekend is om het grootste publiek te behagen. Het is veeleer de uitdrukking van iets fundamenteels in de menselijke ervaring: ons vermogen om ons te verwonderen, ons op te richten na verdriet, humor te vinden zelfs in moeilijke momenten. De personages van Calleja, met hun enorme ogen die de hele wereld lijken te absorberen, zijn als spiegels die ons onze eigen gevoelscapaciteit terugkaatsen.
De kunstenaar zelf weerstaat de verleiding om zijn werk uit te leggen, en laat liever elke toeschouwer het kunstwerk aanvullen met zijn eigen ervaring. Deze benadering, die naïef kan lijken in een kunstwereld gedreven door theorievorming, onthult eigenlijk een diepe inschatting van wat de kracht van kunst bepaalt: haar vermogen een ontmoetingsruimte te creëren tussen kunstenaar en toeschouwer, een plek waar betekenis niet wordt opgelegd maar ontdekt.
Zijn creatieve proces, dat hij beschrijft als een voortdurende zoektocht naar het “magische moment”, illustreert perfect deze filosofie. Hij vergelijkt zijn kunst met een goocheltruc en zoekt dat vluchtige ogenblik te creëren waarin ons brein het onmogelijke accepteert voordat de rede weer de overhand krijgt. Deze benadering doet denken aan de overdenkingen van Walter Benjamin over de aura van het kunstwerk: juist in die momenten van opschorting van het oordeel kan kunst ons transformeren.
De tentoonstellingen van Calleja, of ze nu monumentaal of intiem zijn, transformeren de ruimtes in wat Bachelard zou hebben genoemd “gelukkige ruimtes”. Niet ruimten van pure esthetische genoegdoening, maar plekken waar onze relatie met de wereld tijdelijk kan worden opgeschort, bevraagd, heruitgevonden. Zijn werken herinneren ons eraan dat kunst niet hermetisch hoeft te zijn om diepgaand te zijn, noch conceptueel om intelligent te zijn.
Terwijl onze wereld verzadigd is met beelden en discours, waar aandacht een zeldzaam goed is en authentieke emotie vaak verdacht wordt, biedt de kunst van Calleja een vorm van zachte maar vastberaden weerstand. Zijn personages met enorme ogen nodigen ons uit om te vertragen, echt te kijken, ons te laten raken. Ze herinneren ons eraan dat eenvoud een vorm van verfijning kan zijn, en dat onschuld, wanneer die bewust wordt gekozen in plaats van naïef aangenomen, een positie van kracht kan zijn.
De Spaanse kunstenaar is erin geslaagd een eigen visuele taal te creëren, terwijl hij zich inschrijft in een artistieke traditie die veel verder gaat dan de voor de hand liggende referenties aan de popcultuur. Zijn werk voert een subtiel dialoog met de kunstgeschiedenis, van expressionisme tot conceptuele kunst, terwijl het resoluut in het heden verankerd blijft. Deze capaciteit om categorieën te overstijgen en toch onmiddellijk herkenbaar te blijven, is een van de kenmerken van grote kunstenaars.
Zijn huidige praktijk, die schilderkunst, tekenen, beeldhouwkunst en installatie omvat, toont een artistieke volwassenheid die blijft verdiepen. De recente werken onthullen een subtiele complexificatie van zijn visuele grammatica, zonder ooit dat essentiële kwaliteitskenmerk te verliezen dat zijn signatuur vormt. De nieuwe personages die hij introduceert verrijken zijn universum en blijven trouw aan zijn fundamentele artistieke visie.
Calleja’s kunst herinnert ons eraan dat ware verfijning soms ligt in het vermogen om complexe dingen simpel te zeggen, om diepe waarheden lichtvoetig te raken. Terwijl de wereld van de hedendaagse kunst vaak gevangen zit in haar eigen theorieën, vertegenwoordigt zijn werk een verfrissende wind, een herinnering dat kunst ons nog direct in het hart kan aanspreken zonder af te doen aan haar intellectuele en emotionele kracht.
Begin 2025, terwijl de kunstmarkt blijft fragmenteren en complexer wordt, verschijnt het werk van Calleja als een geruststellend baken. Niet omdat het gemakkelijke zekerheden zou bieden, maar juist omdat het ons herinnert aan de waarde van onzekerheid, verwondering, aan dat kinderlijke vermogen om de wereld te zien alsof het de eerste keer is. In een artistiek landschap waarin provocatie een conventie is geworden, is de oprechtheid van Calleja misschien wel de radicaalste positie.
