Luister goed naar me, stelletje snobs. Ik weet dat jullie graag door galerijen wandelen terwijl jullie champagne nippen en doen alsof jullie begrijpen wat je ziet. Maar vandaag gaan we het hebben over iemand die echt jullie aandacht verdient: John Haverty.
Deze in Boston geboren kunstenaar uit 1986 en winnaar van de prestigieuze Luxembourg Art Prize in 2016 is niet zomaar een standaardkunstenaar die mooie landschappen schildert om je burgerappartement te decoreren. Nee. Haverty is een schepper van fascinerende universa, een ontdekker van de donkerste hoeken van onze samenleving, gewapend niet met een machete maar met een balpen en aquarellen.
Het werk van Haverty is een fragiel evenwicht tussen schoonheid en afschuw. Door gebruik te maken van traditionele technieken zoals aquarel en balpen op papier, creëert hij fantastische werelden bevolkt door hybride wezens die lijken op te duiken uit de collectieve nachtmerries van onze tijd. Zijn dichte, kleurrijke composities vol minutieuze details vereisen ononderbroken aandacht. Elke vierkante centimeter vertelt een ander verhaal, als een reeks onderling verbonden miniromans in beelden.
Wat Haverty echt onderscheidt, is zijn manier van werken. Als piloot voor American Airlines werkt hij vaak in loungeruimtes van luchthavens en hotelkamers. Deze nomadische levensstijl heeft hem ertoe gebracht een unieke aanpak te ontwikkelen: hij knipt zijn tekeningen uit en plakt ze op vinyl om evoluerende collages te maken die eindeloos kunnen worden herschikt. Zijn werk “Gangrene” is letterlijk een artistieke infectie die zich verspreidt en de ruimte eromheen opeet.
De titel “Gangrene” is niet willekeurig gekozen. Net als de infectie die het vlees aantast als het niet behandeld wordt, toont Haverty ons een samenleving die wordt verteerd door overbevolking, overconsumptie, vervuiling en oorlogen. Hij herinnert ons eraan dat als we deze problemen niet in de gaten houden, ze ons onvermijdelijk zullen vernietigen. Het is een visuele waarschuwing, een alarmkreet verpakt als een feest voor het oog.
Deze apocalyptische visie doet denken aan de schilderijen van Jheronimus Bosch, een van de kunstenaars die Haverty beïnvloedt. Maar waar Bosch geobsedeerd was door zonde en verdoemenis in een middeleeuwse religieuze context, vertaalt Haverty deze zorgen naar onze hedendaagse tijd en haar eigen angsten: globalisering, de menselijke impact op het milieu, politieke chaos.
De grafische dichtheid van zijn werken valt onder horror vacui, die angst voor de leegte die ertoe leidt dat elke beschikbare ruimte wordt gevuld. Deze visuele aanpak is bijzonder relevant in ons informatietijdperk, waarin onze hersenen constant gebombardeerd worden met prikkels. Haverty geeft je geen visuele rust, geen ruimte om te ademen. Hij dwingt je alles op te nemen, net zoals wij gedwongen worden de constante stroom alarmerende informatie uit onze media te verwerken.
Laten we even stilstaan bij zijn creatieve proces. “Ik werk het beste door mijn onderbewustzijn vrij te laten dwalen en zich te uiten”, legt hij uit. “De pennen dienen als bezems die mijn gedachteproces illustreren. De resultaten zijn vaak dubbelzinnige verhalen die vertrouwd zijn, maar sterk overdreven [1].” Deze spontane en directe methode levert werken op die zowel gepland als chaotisch lijken, alsof ze organisch zijn geëvolueerd in plaats van bewust geconstrueerd.
Het satirische aspect van zijn werk is essentieel om de reikwijdte ervan te begrijpen. Haverty is niet zomaar een fantastische illustrator die imaginatieve werelden creëert voor ons esthetisch plezier. Hij gebruikt deze werelden als een vervormende spiegel die onze eigen realiteit weerspiegelt. Zijn visuele overdrijvingen helpen om “een wonderland te creëren dat straalt van paranoia,” zoals hij het zelf omschrijft.
Wat mij vooral opvalt aan zijn collages is hun temporele aspect. Elk deel is een “wegschildering,” geboren in een andere omgeving en het vastleggen van een specifiek moment. Het geheel vormt een soort visueel dagboek, een catalogus van voortdurend ontwikkelende gedachten. Deze diachronische dimensie voegt een extra diepte toe aan zijn werk: we kijken niet alleen naar een stilstaand beeld, maar naar een opeenstapeling van ervaringen en reflecties.
Haverty behoort tot een traditie van kunstenaars die kunst gebruiken als een middel voor sociale kritiek. Maar hij doet dat met een onmiskenbare frisheid en originaliteit. Zijn werk doet ons sterk denken aan de gravures van Francisco de Goya, met name zijn serie “Los Caprichos”. Net als Goya gebruikt Haverty overdrijving en absurditeit om de dwaasheden van de samenleving bloot te leggen. Maar terwijl Goya in zwart-wit werkte, verdrinkt Haverty ons in een stortvloed van felle kleuren.
Deze parallellen met Goya zijn niet toevallig. Beide kunstenaars delen een fundamentele bezorgdheid over de excessen en absurditeiten van hun respectievelijke tijdperken. De “Caprichos” van Goya, met hun beroemde gravure “De slaap van de rede verwekt monsters”, vinden een echo in het werk van Haverty. Zijn fantastische wezens lijken eveneens geboren uit een collectieve slaap van de rede, een samenleving die gestopt is waakzaam te zijn voor de gevaren die haar bedreigen.
De politieke dimensie van Havertys werk is bijzonder treffend in onze tijd van extreme polarisatie. Zijn werken “werpen een kritische blik op de glijdende helling waar we als samenleving comfortabel afglijden [2]“. Hij stelt de vraag: hoe ver is te ver? Op welk moment worden de problemen die we negeren onoverkomelijk?
Juist die vraag geeft zijn werk een bijzondere urgentie. In een cultuur van steeds gefragmenteerdere aandacht, waar systemische problemen verdrinken in een stroom van triviale informatie, gebruikt Haverty visuele overbelasting als strategie om onze aandacht te vangen en vast te houden. Hij begrijpt dat aandacht in onze hyperverbonden wereld een schaars en waardevol goed is geworden.
Deze strategie doet denken aan de theorieën van Herbert Marcuse over “represserende desublimatie”, het proces waarbij de dominante cultuur kritiek absorbeert en neutraliseert door het te veranderen in amusement. Haverty lijkt zich bewust van deze val en weet hem behendig te omzeilen. Zijn werken zijn esthetisch onmiskenbaar aantrekkelijk, maar deze schoonheid dient erom ons in een confrontatie met verontrustende waarheden te brengen.
Marcuse, een centrale figuur van de Frankfurter Schule, stelde dat ware kunst een kritische afstand tot de samenleving die ze bekritiseert moet bewaren. Die afstandelijkheid stelt kunst in staat haar utopische potentieel te behouden, haar vermogen om alternatieven voor de status quo te verbeelden. Het werk van Haverty belichaamt deze productieve spanning perfect: het toont ons onze wereld, maar getransformeerd door een verbeelding die de beperkingen van conventioneel “realisme” weigert.
In zijn essay “De esthetische dimensie” schrijft Marcuse dat authentieke kunst “breekt met het heersende bewustzijn, revolutioneert de ervaring [3]“. De collages van Haverty bewerkstelligen precies deze breuk. Ze rukken ons los uit onze gebruikelijke wereldbeleving en dwingen ons die vanuit een nieuw en verontrustend perspectief te zien. Deze functie van kunst is bijzonder belangrijk in een tijd waarin de realiteit zelf steeds absurder en irrationeler lijkt.
Marcuse zag in kunst een toevluchtsoord voor “negativiteit”, voor de weigering zich neer te leggen bij een onrechtvaardige wereld. De werken van Haverty belichamen deze negativiteit, niet in een nihilistische zin, maar als een vorm van kritische weerstand. Ze zeggen “nee” tegen de status quo, weigeren als normaal te accepteren wat fundamenteel pathologisch is in onze sociale organisatie en onze relatie tot het milieu.
Deze politieke dimensie is onlosmakelijk verbonden met de vorm die zijn kunst aanneemt. De keuze voor collage als hoofdmiddel is niet toevallig. De collage, met zijn juxtapositie van uiteenlopende elementen die worden samengevoegd tot een nieuwe eenheid, weerspiegelt de gefragmenteerde aard van onze hedendaagse ervaring. Het maakt ook een vorm van organische groei mogelijk die het kankergezwelachtige verloop van de sociale problemen die Haverty wil blootleggen, nabootst.
Het evolutionaire aspect van zijn werk is bijzonder betekenisvol. “Gangreen” is nooit echt af; het blijft groeien, zich uitbreiden en meer ruimte innemen. Deze procesmatige kwaliteit resoneert met de marcusiaanse notie dat ware kunst weerstand moet bieden aan afsluiting en voltooiing, en de mogelijkheid van een andere toekomst open moet houden. Haverty’s werken zijn voortdurend in wording, net zoals onze sociale werkelijkheid constant in beweging is.
Een ander interessant aspect van Haverty’s werk is diens relatie tot tijd en ruimte. Voor een groot deel gecreëerd in luchthavens en hotels, worden zijn werken letterlijk geproduceerd in deze “niet-plaatsen” die de antropoloog Marc Augé definieert als transitruimtes, gekenmerkt door eenzaamheid en gelijkenis. Deze ruimtes zonder identiteit worden paradoxaal genoeg de ankerpunten van een nomadisch creëren dat geografische grenzen overstijgt.
Deze nomadische dimensie weerspiegelt zich in de inhoud van zijn werken, die globale in plaats van lokale problemen behandelen. Haverty is een werkelijk kosmopolitische kunstenaar, niet in elitistische zin, maar als iemand die de wereld als een gekoppeld systeem ziet waarin lokale handelingen globale gevolgen hebben.
Laten we nu terugkeren naar de visuele specificiteit van zijn werk. Het gebruik van kleur is bijzonder opmerkelijk. In tegenstelling tot veel kunstenaars die donkere onderwerpen met een donkere kleurenpalet behandelen, gebruikt Haverty felle en verzadigde kleuren. Dit contrast tussen de verontrustende inhoud en de visuele schittering creëert een productieve spanning die de impact van zijn werken versterkt. Het is alsof de gangreen die hij afbeeldt paradoxaal genoeg vol leven is, bruist van activiteit terwijl het tegelijkertijd de dood aanduidt.
Deze benadering doet me denken aan de films van Wes Anderson, met hun verzorgde en kleurrijke esthetiek die vaak contrasteert met thema’s van melancholie, verlies en sociale mislukking. Net als Anderson begrijpt Haverty dat schoonheid een krachtig middel kan zijn voor verontrustende waarheden. De esthetische verleiding trekt ons in een ruimte waar we eerder geneigd zijn om onder ogen te zien wat we liever zouden negeren.
De vergelijking met cinema is niet toevallig. Haverty’s werken hebben onmiskenbare filmische kwaliteiten. Zijn uitgebreide collages nodigen het oog uit om te bewegen, microverhalen te volgen en onverwachte verbindingen te ontdekken tussen verschillende delen. Als een regisseur leidt hij onze aandacht door een complex visueel landschap en gebruikt compositie om momenten van spanning en ontspanning te creëren.
Deze narratieve dimensie is fundamenteel in zijn werk. Ondanks de ogenschijnlijke fragmentatie is er een onderliggende samenhang, een rode draad die de uiteenlopende elementen verbindt. Het is geen lineair verhaal, maar eerder een netwerk van associaties en resonanties dat de toeschouwer uitnodigt zijn eigen interpretatieve route te construeren.
Deze interpretatieve openheid is een van de grote krachten van zijn kunst. Haverty legt ons geen enkele interpretatie van zijn werken op. Hij creëert een reflectieruimte waar onze eigen zorgen en perspectieven in dialoog kunnen gaan met zijn visie. Het is een kunst die ons actief betrekt in plaats van ons te reduceren tot passieve consumenten.
Deze participatieve kwaliteit is bijzonder waardevol in ons tijdperk van versnelde culturele consumptie. In een wereld waar kunst vaak wordt gereduceerd tot Instagram-afbeeldingen die binnen enkele seconden worden geconsumeerd voordat ze naar boven worden weggeveegd, vereist en beloont het werk van Haverty een langdurige betrokkenheid. Je kunt een van zijn werken niet “consumeren” met een snelle oogopslag; het vraagt dat je er tijd aan besteedt, dat je de details verkent, dat je je laat meeslepen in zijn universum.
In die zin vertegenwoordigt zijn werk een vorm van verzet tegen de hedendaagse culturele versnelling. In zijn boek “Versnelling” analyseert de socioloog Hartmut Rosa hoe onze relatie tot tijd fundamenteel is veranderd door de late moderniteit, wat een voortdurend gevoel van tijdsgebrek creëert [4]. De kunst van Haverty nodigt ons uit te vertragen, de nodige tijd te nemen voor ware contemplatie.
Rosa suggereert dat de constante versnelling van ons levensritme leidt tot een vorm van vervreemding, een verlies van betekenisvolle verbinding met de wereld. De werken van Haverty, met hun dichtheid aan details die langdurige aandacht vereisen, creëren wat Rosa een moment van “resonantie” zou noemen, een ervaring waarbij we een diepere en authentiekere relatie met onze omgeving aangaan.
Dit vermogen om momenten van resonantie te creëren in een wereld die gekarakteriseerd wordt door vervreemding en ontkoppeling, is een van de belangrijkste functies van hedendaagse kunst. Het werk van Haverty biedt ons niet alleen een sociale kritiek, maar ook een alternatieve ruimte waar we kunnen vertragen, contempleren en misschien een meer betekenisvolle betrokkenheid bij de wereld kunnen herontdekken.
Het is interessant op te merken dat Haverty zelf leeft in deze spanning tussen versnelling en contemplatie. Zijn dubbelrol als werknemer bij American Airlines en als kunstenaar belichaamt deze moderne tegenstelling. Aan de ene kant neemt hij deel aan een van de meest emblematische industrieën van de ruimte-tijdcompressie die de globalisering kenmerkt. Aan de andere kant creëert hij werken die precies het soort langzame en voortdurende aandacht vereisen dat deze compressie dreigt te verdampen.
Deze productieve spanning beïnvloedt zijn hele oeuvre. Zijn collages zijn tegelijkertijd producten van de globalisering (gemaakt in luchthavens en hotels over de hele wereld) en kritische commentaren op de gevolgen ervan. Ze belichamen de centrale tegenstelling van onze tijd: we zijn zowel de begunstigden als de slachtoffers van de krachten die we hebben losgelaten.
Het feit dat Haverty traditionele media zoals aquarel en balpen gebruikt in plaats van digitale technieken is ook betekenisvol. In een steeds virtuelere wereld is er iets fundamenteel tastbaars en fysieks in zijn creatieve proces. Deze verankerde materialiteit vormt een interessant tegenwicht voor de vloeibaarheid en vergankelijkheid van digitale beelden die ons dagelijkse visuele landschap domineren.
Deze voorkeur voor traditionele media is geen simpele artistieke conservatisme. Het weerspiegelt eerder een scherp bewustzijn van de specifieke kwaliteiten die deze media bieden. Aquarel, met zijn vloeibaarheid en relatieve onvoorspelbaarheid, maakt een vorm van dialoog mogelijk tussen de intentie van de kunstenaar en de eigenschappen van het materiaal. De balpen, een eenvoudig alledaags gereedschap, wordt in zijn handen een precisie-instrument dat in staat is microscopische details te creëren.
Deze alchemie van het banale, dit vermogen om gewone materialen te transformeren in buitengewone visioenen, staat centraal in de praktijk van Haverty. Het getuigt van een vindingrijkheid die zich niet laat beperken door de schijnbare grenzen van zijn gereedschap. Het is een les die we best toepassen op onze eigen relatie met een wereld die ons vaak zijn beperkingen als onvermijdelijkheden lijkt op te leggen.
Het werk van John Haverty nodigt ons uit tot een vorm van moedige helderheid. Het vraagt ons de monsterlijkheden die we collectief hebben gecreëerd onder ogen te zien, niet om ons in wanhoop te storten, maar om ons te herinneren aan onze handelingsbekwaamheid. Zijn werken tonen ons dat we zelfs bij afschuw ons vermogen tot verwondering behouden. Misschien is dat wel Haverty’s grootste succes: kunst creëren die de ernst van onze situatie volledig erkent terwijl het de waarde van verbeelding als kracht van verzet en transformatie bevestigt. In een wereld waar de verbeelding steeds meer wordt gekoloniseerd door marktkrachten, is deze bevestiging niet alleen esthetisch krachtig, maar ook politiek noodzakelijk.
Dus de volgende keer dat je een werk van John Haverty ziet, neem dan de tijd om je er werkelijk in te verdiepen. Laat je verrassen, verontrusten, misschien zelfs storen door zijn fantastische werelden. Want juist in deze verwarring, in deze verstoring van onze gewone percepties, schuilt de mogelijkheid van een ontwaken, een bewustwording die de eerste stap kan zijn naar een helderdere en meer verantwoordelijke relatie met onze wereld in crisis.
- Haverty, John. “Artist Statement”, New American Paintings, MFA Jaarlijkse uitgave, nummer 117, 2015.
- Haverty, John. “Horror Vacui”, New American Paintings, 2015.
- Marcuse, Herbert. De esthetische dimensie: Voor een kritiek van de marxistische esthetiek, Éditions de Minuit, 1979.
- Rosa, Hartmut. Versnelling: Een sociale kritiek van de tijd, La Découverte, 2010.
