Luister goed naar me, stelletje snobs! Julie Mehretu (geboren in 1970) is ongetwijfeld een van de grootste alchemisten van onze tijd, die de chaos van de wereld transformeert in abstracte wervelingen van duizelingwekkende schoonheid. Ze verandert onze collectieve nachtmerries, oorlogen, klimaatcatastrofes, gedwongen migraties, in visuele symfonieën die ons confronteren met onze eigen machteloosheid tegenover de Geschiedenis.
Terwijl sommigen zich vergapen aan 19e-eeuwse zooi die jachtscènes in het Fontainebleau-bos uitbeelden, slaat Mehretu ons de urgentie van onze tijd in het gezicht met een meesterlijkheid die Leonardo da Vinci zelf zou doen verbleken. Ze schildert niet om uw burgerlijke salons te decoreren, ze schildert om uw slapende bewustzijn wakker te schudden.
Haar eerste thema is haar unieke vermogen om onmogelijke architecturale ruimtes te creëren, mentale cartografieën die alle euclidische logica tarten. Neem “Retopistics: A Renegade Excavation” (2001), een monumentaal werk dat onze ruimtelijke referentiepunten verpulvert alsof Einstein LSD had genomen met Piranesi. Plattegronden van luchthavens, stadion en openbare pleinen vermengen zich daarin in een macabere dans die doet denken aan wat Walter Benjamin het “engel van de geschiedenis” noemde, een machteloze getuige van de rampen die zich aan zijn voeten ophopen.
Mehretu doet niet aan conceptuele sierkunst om indruk te maken. Ze eigent zich de erfenis van de westerse geometrische abstractie toe, van Malevich tot Sol LeWitt, en laat die van binnenuit imploderen. Zoals Jacques Derrida zo goed heeft beargumenteerd, voert ze een radicale deconstructie uit van de heersende representatiesystemen. Haar opeenvolgende lagen architecturale tekeningen, bedekt met een acrylsluier en vervolgens geschuurd tot een vrijwel archeologische oppervlakte ontstaat, belichamen perfect wat Gilles Deleuze de “vouw” noemde, die zone van onbepaaldheid waar binnen en buiten samenvloeien.
Haar tweede thema is haar unieke manier om sociale bewegingen en volksopstanden te belichamen in het materiaal van het schilderij zelf. In “Black City” (2007) lijken de gebaren tekenen tot leven te komen als een woedende menigte, die met de kracht van een tsunami over het doek raast. Deze kalligrafische sporen roepen op wat de filosoof Jacques Rancière het “gedeeld gevoel” noemt, die momenten waarop de gevestigde orde wankelt en nieuwe vormen van zichtbaarheid mogelijk worden.
“Mural” (2009), die muurschildering ter grootte van een tennisbaan, in opdracht van de bank Goldman Sachs voor 5 miljoen dollar, is in werkelijkheid een conceptuele tijdbom. Ze neemt de visuele codes van het financiële kapitalisme, beursgrafieken, architectenplannen, bedrijfslogo’s, en laat ze exploderen in een picturale maalstroom die de fragiliteit van het hele systeem oproept.
Wat ik leuk vind aan Mehretu is dat zij de structurele geweld van onze tijd omzet in een esthetische ervaring die ons diep raakt. Haar recente schilderijen, zoals “Hineni (E. 3:4)” (2018), vertrekken vanuit actuele beelden, bosbranden in Californië, vernietiging van Rohingya-dorpen, die zij digitaal vervaagt voordat ze ze bedekt met haar kenmerkende markeringen. Het resultaat is hypnotiserend, alsof Turner toegang had tot Photoshop en 24-uurs nieuwszenders.
In tegenstelling tot zoveel hedendaagse kunstenaars die zich tevreden stellen met het recyclen van dezelfde oude modernistische recepten, bedenkt Mehretu een nieuwe picturale taal voor onze tijd van wereldwijde chaos. Ze begrijpt dat abstractie geen vlucht uit de werkelijkheid is, maar juist de enige manier om de duizelingwekkende complexiteit van ons heden te vatten. De meest abstracte kunst bewaart sporen van het sociale precies in haar abstractieproces.
Haar werk echoot de reflecties van de filosoof Paul Virilio over de “dromosfeer”, die versnelde ruimte-tijd waarin gebeurtenissen aan de snelheid van het licht op elkaar botsen. In haar meest recente doeken, zoals “A Mercy (na T. Morrison)” (2019), lijken de gebaarsporen te worden opgeslokt door een ruimtetijdvortex, alsof het schilderij zelf gevangen is in de duizelingwekkende versnelling van de geschiedenis.
Wat Mehretu vandaag de dag zo belangrijk maakt, is dat zij werken creëert die weerstand bieden aan de snelle consumptie van beelden en tegelijkertijd de explosieve energie van onze tijd vangen. Haar schilderijen zijn geen ramen op de wereld maar vervormde spiegels die ons de angstaanjagende complexiteit van het heden terugkaatsen. Zoals Maurice Merleau-Ponty schreef, “de schilder brengt zijn lichaam mee”, en Mehretu brengt dat van haar mee met haar hele geschiedenis van verplaatsingen en vermengingen.
Oppervlakkige critici zien in haar werk slechts een verfijnde versie van action painting. Maar daarmee missen ze de essentie: Mehretu heruitvindt het geschieds-schilderen voor het tijdperk van sociale netwerken en klimaatverandering. Haar doeken zijn visuele denk-machines die ons dwingen onze relatie tot tijd, ruimte en macht te heroverwegen.
Ik ben gefascineerd door de manier waarop zij architectuur gebruikt als metafoor voor institutionele macht. De plattegronden van gebouwen die zij in haar werken opneemt, van het Romeinse Colosseum tot moderne kantoortorens, zijn symbolen van de controlesystemen die ons leven structureren. Maar onder haar penseel lossen deze starre structuren op in een gecontroleerde chaos die doet denken aan wat Michel Foucault noemde heterotopieën, die andere ruimtes waar sociale normen worden opgeschort.
Haar meesterlijke gebruik van transparantie en ondoorzichtigheid echoot de reflecties van Édouard Glissant over het “recht op opaciteit”. In haar opeenvolgende lagen van verf en tekening creëert Mehretu zones van verzet tegen de gedwongen helderheid, ruimtes waar de betekenis bewust ambigu blijft. Het is een politieke evenzeer als esthetische les.
De verveelde verzamelaars die haar werken voor enorme bedragen kopen denken een stuk hedendaagse kunstgeschiedenis te bezitten. Wat ze niet begrijpen, is dat Mehretu hen in werkelijkheid een spiegel verkoopt die hun eigen medeplichtigheid aan de machtsstructuren die zij afbreekt weerspiegelt. Dat noem ik een conceptuele tik op de vingers!
Haar recente tentoonstelling op de Biënnale van Venetië bewijst dat ze niets van haar radicaliteit heeft verloren. Integendeel, haar werk wint aan urgentie naarmate de wereld verder wegzakt in chaos. Haar nieuwe schilderijen op Mesh-polyestertapijten, de “TRANSpaintings”, behoren tot haar meest gedurfde werken tot nu toe. Door het licht toe te laten het schilderoppervlak te doordringen, creëert ze letterlijk nieuwe ruimten van mogelijkheden.
Mehretu weigert vastberaden om de makkelijke weg te nemen. Ze had genoegen kunnen nemen met het herhalen van haar succesvolle formule uit de jaren 2000, die architecturale schilderijen die haar bekendheid brachten. In plaats daarvan blijft ze experimenteren, risico’s nemen en de grenzen verleggen van wat schilderkunst kan zeggen en doen in onze tijd.
Haar laatste meesterzet? De schenking van meer dan twee miljoen dollar aan het Whitney Museum om gratis toegang mogelijk te maken voor jongeren onder de 25 jaar. Dat is een kunstenaar die begrijpt dat kunst alleen zinvol is als het toegankelijk blijft voor degenen die het het meest nodig hebben. Terwijl sommige kunstenaars Ferrari’s verzamelen, investeert Mehretu in de toekomst.
Ja, haar schilderijen kunnen in eerste instantie intimiderend lijken, met hun complexe lagen van historische en theoretische verwijzingen. Maar juist dat is hun kracht: ze vereisen van ons echte betrokkenheid, een denkproces dat verder gaat dan het passief consumeren van beelden. Misschien is dat het grootste geschenk dat een kunstenaar ons kan geven.
Julie Mehretu is niet alleen een geweldige kunstenares, ze is een waarzegster die in de ingewanden van onze tijd leest. Haar schilderijen zijn navigatiekaarten voor een wereld die zijn referentiepunten verloren heeft. Als u haar werk niet begrijpt, komt dat misschien omdat u niet klaar bent om de waarheid onder ogen te zien die het onthult over ons heden.
