Luister goed naar me, stelletje snobs, het is hoog tijd om het te hebben over Anish Kapoor (geboren in 1954), die ons al bijna een halve eeuw laat schommelen tussen extase en ergernis. Laat me u vertellen waarom deze ruimte-goochelaar, deze manipulant van percepties, het verdient om aandacht te krijgen, ook al geven sommigen van jullie nog de voorkeur aan het bekijken van hun Louis XVI-familieportretten terwijl ze zichzelf wijsmaken dat de kunst stopte bij Boucher.
Anish Kapoor rijst op als een kolos met roestvrijstalen voeten, en ik weeg mijn woorden zorgvuldig. Het is niet voor niets dat deze zoon van een Indiase vader en een Joodse moeder uit Irak zich tot de top van de mondiale kunst heeft opgewerkt. Maar laten we even stilstaan bij wat zijn uniekheid echt maakt, los van de duizelingwekkende cijfers van de kunstmarkt en de zweetdruppelende veilingmeesters.
Het eerste kenmerk dat Kapkoors werk definieert, is zijn obsessieve relatie met de leegte en de ruimte. En als ik obsessief zeg, dan bedoel ik niet het soort fixatie dat sommige verzamelaars hebben voor hun laatste aankoop van 50.000 euro, die ze zelf niet eens begrijpen. Nee, ik bedoel een diepe filosofische zoektocht die doet denken aan de concepten van Martin Heidegger over het zijn en de nietigheid. Neem “Cloud Gate” (2006) in Chicago, door wie alles op hun culinaire begripniveau willen terugbrengen ook wel “The Bean” genoemd. Dit monumentale werk van 100 ton gepolijst staal is niet zomaar een selfieplek voor influencers die smachten naar likes. Het is een meditatie over de leegte die alles omvat, een overdenking, in letterlijke en figuurlijke zin, over onze plaats in de stedelijke ruimte. Maurice Merleau-Ponty zou waarschijnlijk een openbaringscrisis hebben gehad bij dit werk, dat zijn fenomenologie van de perceptie perfect belichaamt.
Wanneer Kapoor deze reflecterende oppervlakken creëert die de ruimte vervormen en opslokken, speelt hij niet slechts met onze zintuigen als een goochelaar in het weekend. Hij dwingt ons om onze eigen waarneming van de realiteit te confronteren, te bevragen wat we denken te weten over de wereld om ons heen. Hier is de ervaring visceraal, fysiek, onmogelijk te reduceren tot een jpeg op Instagram.
Het tweede kenmerk van zijn werk is zijn revolutionair gebruik van kleur als materie. En hier, mijn beste vrienden, betreden we een terrein dat Yves Klein in zijn graf zou doen huiveren. Kapoor beperkt zich niet tot het aanbrengen van kleur op een oppervlak zoals een zondagsschilder die YouTube-tutorials volgt. Nee, hij maakt van kleur een fysieke entiteit, een quasi mystieke aanwezigheid. Zijn monochrome werken, vooral die met die diepe rode tint die zijn handelsmerk is geworden, zijn geen simpele stijl-oefeningen. Ze zijn manifestaties van wat Gaston Bachelard “matière-durée” noemde, een fusie tussen substantie en tijd.
Neem “Svayambh” (2007), deze massa van rode was die langzaam door tentoonstellingsruimtes beweegt als een bloederige leviathan. Dit werk is niet zomaar een indrukwekkende technische prestatie, ook al is het dat onmiskenbaar wel. Het is een meditatie over tijd, over transformatie, over het inherente geweld van elke schepping. Kleur is hier niet zomaar een esthetisch attribuut, het is het werk zelf, zijn vlees, zijn bloed, zijn bestaansreden. Dit is wat Gilles Deleuze een “blok van sensaties” zou hebben genoemd, een ervaring die de simpele representatie overstijgt om een autonome realiteit te worden.
En laat mij alstublieft niet beginnen over zijn gebruik van Vantablack, dat materiaal dat 99,965% van het zichtbare licht absorbeert. Toen Kapoor de exclusieve rechten kreeg voor het artistieke gebruik ervan, riepen sommigen op tot schande, over de privatisering van kleur. Maar die critici missen het wezenlijke: het gaat niet om bezit, maar om wat je ermee doet. En wat Kapoor ermee doet, is visuele afgronden creëren die onze eigen begrip van wat zien is tarten. Het is alsof Kasimir Malevitsj toegang had tot XXI-eeuwse technologie, zijn “Zwart Vierkant op witte achtergrond” lijkt er bijna verlegen bij.
De impact van Kapoor op de hedendaagse kunst is vergelijkbaar met die van Richard Serra voor monumentale beeldhouwkunst of James Turrell voor lichtkunst. Maar waar Serra oplegt en Turrell verlicht, overstijgt Kapoor. Zijn installaties worden niet zomaar in de ruimte geplaatst, ze transformeren, vervormen en heruitvinden die ruimte. Dat is wat Peter Sloterdijk een artistieke “sférologie” zou noemen, een verkenning van de ruimtes waarin wij bestaan en de bubbels die we om ons heen creëren.
Kapoor creëert ervaringen die weerstand bieden aan digitale reproductie. In een wereld waar alles onmiddellijk deelbaar, leuk gevonden en consumeerbaar is, vereisen zijn werken een fysieke aanwezigheid, een directe confrontatie. Ze herinneren ons eraan dat kunst niet slechts een afbeelding op een scherm is, maar een ervaring die ons hele wezen betrokken maakt. Dat is wat Roland Barthes het “punctum” van het werk zou noemen, dat detail dat ons raakt, doorboort en transformeert.
Laten we “Memory” (2008) in het Guggenheim nemen. Deze monumentale installatie van cortenstaal, die tegelijk lijkt op te rijzen en in de muren van het museum te zinken, is niet slechts een technische prestatie. Het is een meditatie over het geheugen zelf, over hoe onze herinneringen de mentale ruimte innemen, vervormen en transformeren. Het is Jacques Derrida in drie dimensies, een fysieke deconstructie van onze zekerheden over ruimte en perceptie.
En wat te zeggen over zijn recentere werken, zoals “Descension” (2014), die draaikolk van zwart water die lijkt de vloer van het museum op te zuigen? Het is Georges Bataille in actie, een fysieke representatie van het vormeloze, die kracht die onze pogingen tot categorisering en ordening van de wereld tart. Het is kunst die niet alleen chaos afbeeldt, maar chaos creëert, beheerst en transformeert in een esthetische ervaring.
Kapoor creëert ook werken die op meerdere niveaus tegelijk functioneren. Op het onmiddellijke, viscerale niveau zijn ze spectaculair, verleidelijk en onmogelijk te negeren. Maar hoe langer men blijft, hoe meer lagen van betekenis men ontdekt, resonanties met kunstgeschiedenis, filosofie en wetenschap. Dat is wat Theodor Adorno het raadselachtige karakter van kunst zou noemen, dat vermogen om tegelijk evident en ondoorgrondelijk te zijn.
Zijn gebruik van materialen weerspiegelt die complexiteit. Gepolijst staal is niet slechts een hightech materiaal, het is een middel om de aard van representatie zelf te bevragen, zoals Velázquez deed in “Las Meninas”, maar dan met de middelen van de 21e eeuw. Rode was is niet slechts een beeldhouwkundig medium, het is een metafoor voor transformatie, veranderlijkheid, en het inherente geweld van elke schepping. Dat is wat Joseph Beuys had kunnen doen als hij toegang had gehad tot de nieuwste technologieën.
Maar laat u niet misleiden, Kapoor is geen simpele erfgenaam van deze tradities. Hij heruitvindt ze, transformeert ze, drijft ze tot het uiterste. Wanneer hij een installatie creëert die meer dan monumentaal en immersief is, zoals “Leviathan” (2011) in het Grand Palais in Parijs, vult hij niet alleen de ruimte, hij heruitvindt die. Dat is wat Michel Foucault een heterotopie zou noemen, een ruimte die zowel in als buiten de dagelijkse realiteit bestaat.
Zijn werk met architectuur, met name in projecten zoals de Orbit-toren in Londen, officieel de ArcelorMittal Orbit genoemd, voor de Olympische Spelen van Londen 2012, toont zijn begrip van wat Rem Koolhaas “bigness” noemt, die schaal waarop architectuur iets anders wordt dan simpele functie of esthetiek. Het is kunst die niet bang is voor zijn ambitie, die zich niet excuseert voor het zijn van monumentaal.
En misschien ligt hierin de ware betekenis van Kapoor: in zijn vermogen kunst te creëren die geen toestemming nodig heeft om te bestaan. Een kunst die zich niet opdringt door brute kracht, maar door het vermogen onze perceptie van de wereld te transformeren. Dit is wat Guy Debord een omslag van het spektakel zou hebben genoemd, maar een omslag die het esthetisch genot niet ontkent, maar omarmt en overstijgt.
Ja, men kan Kapoor bekritiseren vanwege zijn monopolie op Vantablack, vanwege het spectaculaire karakter van sommige van zijn werken, vanwege zijn dominante aanwezigheid op de kunstmarkt. Maar daarmee negeert men het essentiële: hij is een van de weinige hedendaagse kunstenaars die erin slaagt werken te creëren die fundamenteel onze manier van de wereld zien veranderen. En is dat niet de rol van kunst?
Kapoor herinnert ons aan het belang van directe, fysieke ervaring van kunst. Zijn werken zijn manifesten voor een kunst die niet alleen gezien moet worden, maar geleefd, gevoeld en ervaren moet worden. Anish Kapoor is niet simpelweg een kunstenaar die buitengewone objecten creëert, hoewel hij dat met onvergelijkbare beheersing doet. Hij is een filosoof die ruimte, materie en licht gebruikt zoals anderen woorden gebruiken. Zijn werken zijn vragen aan onze perceptie, uitdagingen aan ons begrip van de wereld, uitnodigingen om anders te zien.
En als sommigen volharden in het slechts zien van zijn werk als vervormde spiegels en vlekken kleur, pech voor hen. Zoals Marcel Duchamp zei, zijn het de kijkers die de schilderijen maken. In het geval van Kapoor zijn het degenen die echt durven te kijken die hele universums ontdekken in zijn werken. De rest kan altijd terugkeren om hun familieportretten te bekijken terwijl ze beweren dat kunst zich al drie eeuwen niet heeft ontwikkeld.
