Luister goed naar me, stelletje snobs. Ik weet dat jullie je superieur voelen met jullie ondoorgrondelijke commentaren over de chromatische compositie van kunstwerken die aan jullie burgerlijke muren hangen. Maar vandaag gaan we het hebben over een artieste die zich niets aantrekt van jullie intellectuele houdingen, terwijl ze een kunst creëert die je ondanks jezelf aan het denken zet: Laisvyde Salciute.
Deze Litouwse, geboren in 1964 in Kaunas, is allesbehalve een conventionele artieste. Ze is meer een soort visuele verteller die de grondstof van onze door beelden verzadigde wereld transformeert in iets nieuws, vreemds en diep verontrustends. Als je gekomen bent om mooie bloemen of rustgevende landschappen te zoeken, ga dan maar door. Hier bevinden we ons in een gebied waar klassieke referenties worden omgebogen, waar lichamen transformeren, en waar sprookjes voor kinderen veranderen in nachtmerries voor volwassenen.
Salciute is een conceptuele artieste die zich beweegt tussen verschillende media: schilderkunst, installatie, fotografie, gravure, tekening en literaire teksten. Haar recente werk met de figuur van Mélusine, een mythisch wezen, is bijzonder onthullend voor haar artistieke aanpak. In haar serie “Le Paradis de Mélusine” creëert ze een visueel universum gebaseerd op Bayesiaanse statistieken, die wiskundige formules zijn die waarschijnlijkheden berekenen wanneer men slechts een deel van de informatie heeft.
Deze wiskundige benadering is niet toevallig. Ze weerspiegelt perfect onze tijd, waarin we voortdurend gebombardeerd worden met partiële informatie, fragmenten van beelden, stukjes waarheid die verdrinken in een oceaan van digitale “spam”. Salciute hanteert een methode die ze “ecologisch” noemt: ze recyclet beelden en teksten gevonden op het internet, onttrekt ze aan hun oorspronkelijke context en hercomposeert ze volgens het principe van het paradox. Het resultaat? Visuele verhalen voor volwassenen die ons de realiteit presenteren als een kunstmatige constructie.
De techniek die Salciute gebruikt is net zo uniek als haar visie. Voor haar recente werken begint ze met houtgravures, die ze vervolgens minutieus op doek overbrengt met behulp van een lepel, waarbij ze olieverf geduldig wrijft. Zodra het doek droog is, voegt ze lagen acrylverf toe. Dit arbeidsintensieve proces, dat monnikenachtige geduld vereist, is op zich al een verzet tegen de onmiddellijke aard van ons digitale tijdperk.
Als je naar “The Rape of Europe” (2019) of “Judith and Holofernes” (2019) kijkt, word je onmiddellijk getroffen door het hybride karakter van de afgebeelde figuren. Deze personages met hun heldere ogen en aureool die doen denken aan religieuze iconen, zijn in feite avatars van Mélusine, die mythologische Europese figuur die haar hele recente oeuvre doorkruist. Salciute speelt voortdurend met de grenzen tussen het heilige en het profane, het mythologische en het hedendaagse, het schone en het groteske.
Wat Salciute onderscheidt van zoveel hedendaagse kunstenaars, is haar afwijzing van didactiek. Ze vertelt ons niet wat we moeten denken, ze bekruipt ons niet met een expliciete politieke boodschap. Integendeel, ze nodigt ons uit om haar visuele universum te verkennen als een doolhof zonder vooraf bepaalde uitweg. Elke toeschouwer construeert zijn eigen verhaal tegenover deze werken die functioneren als vervormde spiegels van onze consumptiemaatschappij.
Salciute’s praktijk past binnen een oude artistieke traditie, terwijl ze resoluut hedendaags blijft. Haar methode van toe-eigening en het ombuigen van bestaande beelden roept de dadaïstische collages op, terwijl haar fascinatie voor mythologische figuren het symbolisme doet denken. Maar haar kunst is geworteld in de zorgen van onze tijd: hyperconnectiviteit, de overvloed aan beelden, de illusoire zoektocht naar geluk in een consumptiemaatschappij.
In 2021 werd Laisvyde Salciute winnaar van de Luxembourg Art Prize, een prestigieuze internationale prijs voor hedendaagse kunst, waarmee de erkenning van haar werk buiten de grenzen van Litouwen werd bevestigd. Deze onderscheiding is slechts de laatste in een lange reeks prijzen en beurzen die haar carrière sinds de jaren 1990 kenmerken.
De figuur van Mélusine, die vaak terugkeert in haar recente werk, verdient speciale aandacht. Dit legendarische wezen, half vrouw half slang, veroordeeld om één dag per week gedeeltelijk in een reptiel te veranderen, draagt een rijke symboliek. Ze staat voor hybriditeit, het tussenzijn, voortdurende transformatie. Door haar als hoofdpersonage in haar werken te kiezen, spreekt Salciute over onze eigen hedendaagse conditie: wij zijn op een bepaalde manier allen hybride wezens, zowel fysiek als digitaal, voortdurend in verandering.
Als we haar werk door de lens van de Jungiaanse psychoanalyse bekijken, kunnen we in deze hybride figuren een visuele manifestatie van ons collectieve onbewuste [1] zien. Jung zag in mythologische symbolen de expressie van universele psychische structuren. De Mélusine van Salciute, met haar deels slangachtige lichaam, kan worden geïnterpreteerd als een voorstelling van het individuatieproces, die psychische weg die leidt naar de integratie van tegenstrijdige aspecten van onze persoonlijkheid.
Deze psychoanalytische lezing is des te relevanter omdat Salciute voortdurend speelt met de concepten van vloeibare identiteit en transformatie. In haar serie geïnspireerd door “Orlando” van Virginia Woolf onderzocht ze reeds in 2012 de thema’s van genderfluiditeit en veranderlijke identiteit. Zoals Jung uitlegde, is het onbewuste niet alleen een reservoir voor het verdrongen, maar ook een creatieve bron. De hybride wezens van Salciute lijken rechtstreeks te ontspruiten uit dit creatieve onbewuste, en confronteren ons met onze eigen schaduwzijden.
Maar het werk van Salciute kan ook worden gelezen door de bril van feministische theorie. Haar representaties van vrouwen-slangen, vrouwen-vogels, vrouwen-monsters dagen binaire categorisaties uit en zetten vraagtekens bij traditionele representaties van het vrouwelijke lichaam in de kunstgeschiedenis. Door zich toe te eigenen van mythologische verhalen zoals “Judith en Holophernes” of “De ontvoering van Europa” keert ze de gebruikelijke perspectieven om en geeft ze deze vrouwelijke figuren nieuwe kracht.
In haar essay “Het Gelach van de Medusa” riep Hélène Cixous vrouwen op om “hun lichaam te schrijven” om zich te bevrijden van patriarchale discoursen [2]. Salciute lijkt op deze oproep te reageren door beelden te creëren van getransformeerde, hybride vrouwelijke lichamen die ontsnappen aan beperkende definities. Haar Mélusines zijn geen passieve slachtoffers, maar actieve, ironische figuren die ons intens aankijken.
Deze feministische dimensie van haar werk is bijzonder duidelijk in een werk als “Space” (2019), waarin zij een ballerina afbeeldt die als een raket opstijgt en tegelijkertijd kleine astronauten voortbrengt die met haar verbonden zijn door een navelstreng. Dit krachtige beeld illustreert de hedendaagse vrouw, die verondersteld wordt zowel professioneel uit te blinken als het moederschap te omarmen. Salciute presenteert ons geen simplistische kritiek op deze dubbele eis, maar eerder een surrealistische en ambiguë visualisatie die ons tot nadenken uitnodigt.
De kunst van Salciute wordt ook gekenmerkt door een sterke narratieve dimensie. Oorspronkelijk opgeleid als illustrator van kinderboeken (ze ontving in 2006 de IBBY-prijs voor het beste boek van het jaar voor de jongste lezers), heeft ze uit die praktijk een uitgesproken smaak voor visuele verhalen behouden. Maar haar verhalen voor volwassenen zijn veel complexer en ambigu dan traditionele sprookjes. Ze functioneren als visuele raadsels die elke toeschouwer met zijn of haar eigen intellectuele en emotionele middelen moet ontcijferen.
Deze narratieve kwaliteit brengt haar werk in verband met dat van sommige kunstenaars die ze als inspiratiebronnen noemt: Marcel Dzama, Barbara Kruger of Grayson Perry. Net als zij gebruikt ze het beeld om verhalen te vertellen die het strikt visuele kader overstijgen. Haar kunst is “literair” in de zin dat het verhalen, personages, situaties oproept, terwijl het diepgeworteld blijft in de schilderachtige materialiteit.
Haar laatste tentoonstelling, “The Bestiary”, gepresenteerd in de galerie Titanikas in Vilnius in 2024, bevestigt deze narratieve richting. In deze serie interpreteert ze het tijdperk van het Antropoceen door de prisma van middeleeuwse bestiaria en Renaissance curiositeitenkabinetten. Ze vertelt er verhalen over “eco-angst” en bevraagt op ironische wijze de dichotomie tussen cultuur en natuur. Het resultaat is wat conservator Laima Kreivytė noemt “een omgekeerde dierentuin” [3], waar tweepotige en viervoetige wezens grazen op doek en papier, bekeken door het alziende oog van een aap, een olifant, een leeuw of een zwaan.
Dit hedendaagse bestiarium, waarin chimères veranderd zijn in hybriden en centauren in “quadrobers”, is emblematisch voor de benadering van Salciute. Zij vermengt er wetenschappelijke, esoterische, mythologische, religieuze, literaire en artistieke referenties in een paradoxaal maar coherent visueel verhaal. Het is een kunst die van de toeschouwer een actieve betrokkenheid verlangt, een bereidheid om de vele betekenislagen te verkennen.
Ironie is een essentieel onderdeel van de kunst van Salciute. Haar werken zijn vaak doordrenkt met een wrange humor die hun dramatische potentieel ontmantelt. Deze ironie is niet willekeurig; ze functioneert als een kritisch instrument dat ons in staat stelt afstand te nemen van de beelden die ons dagelijks bombarderen. Door deze beelden te recyclen en te verdraaien helpt Salciute ons een vorm van visuele immuniteit te ontwikkelen tegen de informatieve vervuiling van onze tijd.
De kunst van Laisvyde Salciute is een kunst van transformatie en metamorfose. Elk van haar werken, of het nu getekend, geschilderd, gegraveerd of geanimeerd is, verkeert in een toestand van voortdurende overgang. Het zijn niet alleen de personages die transformeren (een vrouw en een slang, of een vrouw-slang), maar ook de werken zelf, die elkaar ontmoeten en uiteenlopen, hun ingewanden tonen of zich verbergen achter popvisuals.
In een wereld verzadigd met kant-en-klare beelden en simplistische verhalen, biedt Salciute ons een visuele ervaring die weerstand biedt tegen passieve consumptie. Haar kunst dwingt ons te vertragen, aandachtig te observeren, en te bevragen wat we zien. Het is veeleisende kunst, soms ongemakkelijk, maar altijd stimulerend. En is dat niet de essentiële functie van hedendaagse kunst? Niet ons te troosten in onze zekerheden, maar ons uit te dagen, ons te bevragen, ons op onze beurt te transformeren.
De volgende keer dat u voor een werk staat zoals “Silence Around Us” of “The Rape of Europe”, neem dan de tijd om echt te kijken. Bekijk hoe Salciute klassieke beelden ombuigt om iets nieuws te creëren. Let op de details in “Judith and Holofernes”, waar haar zorgvuldige houtgravure techniek gevolgd door transfer op doek unieke texturen creëert. Deze werken nodigen ons uit na te denken over onze eigen relatie met de beelden die ons dagelijks omringen. Misschien is dat wel de kracht van Salciute’s kunst: ons onze wereld anders laten zien, alsof we ons plotseling ontdekken in de reflectie van een computerscherm, dragers van dezelfde hybriditeiten en tegenstrijdigheden als haar half-mens, half-dierlijke personages.
- Jung, Carl Gustav. De Mens en zijn symbolen. Robert Laffont, Parijs, 1964.
- Cixous, Hélène. De Lach van de Medusa en andere ironieën. Galilée, Parijs, 2010.
- Kreivytė, Laima. “De Bestiaire: Een omgekeerde dierentuin”, tentoonstellingstekst, Vilnius Academy of Arts, 2024.
