Luister goed naar me, stelletje snobs! Peter Doig, geboren in 1959 in Edinburgh, Schotland, belichaamt de triomf van een verhalende schilderkunst die de conventionele grenzen tussen abstractie en figuratie overstijgt. Met een jubelende vasthoudendheid heeft deze onvermoeibare nomade, die de wereld overvloedig heeft doorkruist van Trinidad tot Canada via Londen, zich gevestigd als een van de meest invloedrijke schilders van onze tijd, niet door modes te volgen, maar door ze met een verheugende volharding uit te dagen.
Zijn kunst herinnert ons eraan dat grote schilderkunst niet dood is, in tegenstelling tot wat sommige zuurpruimen ons willen doen geloven. Integendeel, ze is nooit zo levendig geweest als in handen van deze kunstenaar, die met elk nieuw doek de mogelijkheden van het medium herdefinieert. Een diepgaande analyse van zijn werk onthult twee grote thema’s die onze aandacht verdienen: de complexe temporaliteit van de picturale representatie en de transformatie van de realiteit door het prisma van het geheugen.
Het eerste kenmerk dat opduikt in het werk van Doig is zijn unieke benadering van temporaliteit in de schilderkunst. Deze bijzondere aanpak vindt een fascinerende echo in de theorieën van de Franse filosoof Henri Bergson over duur en geheugen. Volgens Bergson is de ervaren tijd geen lineaire opeenvolging van momenten, maar een voortdurende interpenetratie van bewustzijnstoestanden. Dit begrip van tijd als een continue stroom in plaats van een reeks afzonderlijke momenten wordt opmerkelijk weerspiegeld in Doigs schildertechniek.
Laten we als voorbeeld zijn schilderij “Canal” (2023) nemen, een uitzicht op het Regent-kanaal in Londen, geschilderd na zijn terugkeer uit Trinidad. De ogenschijnlijk eenvoudige scène, een felrode brug over een kanaal met groenachtig water, de zoon van de kunstenaar zittend aan een groene tafel op het crèmekleurige jaagpad terwijl een roodgroene binnenschip voorbijkomt, wordt onder zijn penseel een complexe meditatie over de aard van tijd en waarneming. De verschillende lagen van het schilderij lijken gelijktijdig te bestaan in verschillende temporaliteiten: de stabiele en architectonische brug verankerd in bijna eeuwige permanentie, de figuur die zit in een opgeschorte tegenwoordigheid, en het binnenschip dat glijdt in een vloeibare en vluchtige tijd.
Deze temporele gelaagdheid wordt versterkt door de schildertechniek zelf. Doig legt verflagen over elkaar, wat een diepte creëert die niet alleen ruimtelijk is, maar ook temporeel. Sommige gebieden van het schilderij bewaren zichtbare sporen van eerdere schilderstadia, als lagen tijd die in het picturale materiaal gefossiliseerd zijn. Deze benadering doet denken aan Bergsons opvatting van geheugen als een voortdurende opeenhoping van ervaringen die onze waarneming van het heden kleuren.
De behandeling van het licht in “Canal” is bijzonder onthullend. In plaats van een specifiek moment van de dag weer te geven, creëert Doig een ambigu lichtsfeer die lijkt samen te smelten met verschillende uren van de dag. Deze manipulatie van tijd via het licht roept Bergsons theorie op dat onze ervaring van het heden altijd doordrongen is van ons verleden. De vreemde helderheid van het schilderij, die noch geheel daglicht noch echt schemerachtig is, suggereert een tussentoestand waarin meerdere temporaliteiten naast elkaar bestaan.
Een ander treffend voorbeeld van deze complexe temporele benadering is te vinden in “Alpinist” (2019-2022). De eenzame skiër in een harlekijnkostuum die de besneeuwde berg beklimt, lijkt opgehangen in een onbepaalde tijd. Het werk, geïnspireerd op een eenvoudige ansichtkaart, overstijgt zijn documentaire bron om een mythische ruimte-tijd te scheppen waar verleden en heden samenvloeien. Het harlekijnkostuum, met zijn verwijzingen naar de commedia dell’arte en de kunstgeschiedenis, introduceert een extra temporele dimensie en schept een dialoog tussen schildertraditie en hedendaagsheid.
Doigs techniek in dit werk is bijzonder geraffineerd. De verschillende texturen van sneeuw, van ongerepte poedersneeuw tot modderige smeltgebieden, creëren een temporele progressie binnen het schilderij zelf. De gesmolten sneeuw onder de voeten van de skiër wordt een metafoor voor het verstrijken van de tijd, de voortdurende transformatie van materie. Deze benadering echoot Bergsons opvatting van tijd als pure duur, waarin elk moment in zich de kiem van zijn eigen transformatie draagt.
Het tweede aspect van Doigs werk is zijn uitzonderlijke vermogen om de realiteit te transformeren door het prisma van het geheugen. Deze dimensie van zijn werk resoneert met de theorieën van filosoof Maurice Merleau-Ponty over waarneming en belichaming. Voor Merleau-Ponty is onze waarneming van de wereld nooit puur objectief, maar altijd gemedieerd door ons lichaam en onze geleefde ervaring. Evenzo zoekt Doig niet het weergeven van de wereld zoals die is, maar zoals die wordt waargenomen en herinnerd door het filter van persoonlijke ervaring.
Deze benadering is vooral duidelijk in “Bather” (2019-2023), geïnspireerd op een zwart-witfoto van acteur Robert Mitchum op een strand in 1942. De behandeling die Doig deze archieffoto geeft, is veelzeggend voor zijn methode. De monumentale figuur van de zwemmer, geschilderd in tinten die elke naturalistische logica tarten, wordt een bijna spookachtige aanwezigheid. Het magenta badpak op het gele gras creëert een chromatische spanning die onze perceptie destabiliseert, terwijl het water en de verre oever zo bleek zijn dat ze bijna onzichtbaar worden.
Deze manipulatie van kleur is niet zomaar decoratief of expressief. Het vertaalt visueel het proces van herinnering zelf, waarbij sommige details met surrealistische scherpte naar voren komen terwijl andere vervagen tot ze bijna volledig verdwijnen. Deze benadering echoot de theorie van Merleau-Ponty, die stelt dat onze perceptie altijd selectief en belichaamd is, beïnvloed door onze eerdere ervaringen en emotionele toestanden.
De schildertechniek van Doig versterkt deze fenomenologische dimensie. Hij wisselt af tussen verschillende graden van definitie en vervaging, waardoor gebieden ontstaan waar de verf lijkt uiteen te vallen in pure gekleurde materie. Deze fluctuatie tussen figuratie en abstractie weerspiegelt de aard van onze perceptie zelf, die voortdurend oscilleert tussen herkenning en vreemdheid, tussen vertrouwdheid en mysterie.
Het creatieve proces van Doig is net zo onthullend als zijn voltooide werken. Hij werkt vaak vanuit foto’s, maar in tegenstelling tot andere hedendaagse kunstenaars probeert hij zijn bronnen niet trouw na te bootsen. Integendeel, hij gebruikt ze als vertrekpunten voor een lang proces van transformatie in de werkplaats. De beelden worden bewerkt, gelaagd, gedeeltelijk geëffaceerd, waardoor visuele getuigenissen ontstaan die de aard van onze herinneringservaring weerspiegelen.
Deze benadering doet denken aan Merleau-Ponty’s opvatting van kunst als het onthullen van het zichtbare in plaats van als loutere representatie. Voor Merleau-Ponty kopieert de kunstenaar de wereld niet, maar laat hij die in een nieuw licht zien, waarbij aspecten van de realiteit worden onthuld die onze gewone perceptie ontgaan. Evenzo schildert Doig minder scènes of objecten dan de ervaring van hun perceptie en herinnering.
Zijn gebruik van fotografische referenties is bijzonder verfijnd. In plaats van gewoon beelden in schilderkunst over te brengen, onderwerpt hij ze aan een proces van deconstructie en reconstructie dat de mechanismen van onze relatie tot beelden onthult. Deze benadering doet denken aan Roland Barthes’ reflecties over fotografie in “La Chambre claire”, waar het fotografische beeld niet wordt gezien als een kopie van de werkelijkheid, maar als een spoor dat onze herinnering en verbeelding activeert.
De schaal van Doigs schilderijen speelt ook een belangrijke rol in hun impact. Zijn grote doeken creëren een meeslepende ervaring die de toeschouwer lichamelijk betrekt, wat herinnert aan Merleau-Ponty’s nadruk op de lichamelijke dimensie van onze verhouding tot de wereld. De monumentale omvang van sommige werken dwingt ons fysiek te bewegen om ze in hun geheel te bevatten, waardoor een temporele en ruimtelijke ervaring ontstaat die de complexiteit van onze waarneming van de wereld weerspiegelt.
De materie van zijn schilderkunst is net zo belangrijk als zijn onderwerpen. Doig hanteert de verf met een verontrustende vrijheid, gaande van dikke lagen tot transparante waslagen, waardoor oppervlakken ontstaan die voortdurend lijken te veranderen. Deze materiële benadering weerspiegelt perfect zijn artistieke visie: net zoals onze herinneringen en percepties voortdurend evolueren, lijken zijn schilderijen altijd in wording te zijn voor onze ogen.
In “Music Shop” (2019-2023) is deze materiële dimensie bijzonder opvallend. De figuur van de muzikant in een skelettenpak die voor de muziekwinkel staat, wordt behandeld met een verscheidenheid aan technieken die verschillende niveaus van picturale realiteit creëren. De dikkere en textuurrijke zones contrasteren met meer vloeiende en transparante passages, wat spanning creëert tussen de soliditeit van de fysieke aanwezigheid en de vergankelijkheid van de herinnering.
Deze manipulatie van het schildermateriaal is niet willekeurig maar diep verbonden met de betekenis van de werken. De verschillende texturen en dichtheden van verf creëren overgangszones tussen het tastbare en het ontastbare, tussen het heden en het verleden, tussen het echte en het imaginaire. Deze benadering echoot Merleau-Ponty’s concept van het vlees van de wereld, waarin het zichtbare en het onzichtbare onlosmakelijk verbonden zijn.
De invloed van Trinidad op het werk van Doig is significant. Zijn ervaring met dit Caribische eiland heeft zijn palet en artistieke visie diepgaand beïnvloed. De intense kleuren en het bijzondere licht van de tropen zijn zelfs doorgedrongen tot zijn Londense scènes, wat fascinerende hybridisaties creëert tussen verschillende geografische en klimatologische realiteiten. Deze samensmelting van plaatsen weerspiegelt een hedendaagse ervaring van globalisering waarbij de grenzen tussen hier en elders steeds poreuzer worden.
In “House of Music (Soca Boat)” (2023) is deze Caribische invloed bijzonder duidelijk. De intense helderheid en verzadigde kleuren creëren een sfeer die verder gaat dan een simpele lokale voorstelling om een universele dimensie te bereiken. Het schilderij wordt een ontmoetingsplaats tussen verschillende picturale tradities, diverse culturele ervaringen en verschillende manieren om de wereld te zien.
In een tijd waarin zoveel hedendaagse kunstenaars zich verliezen in ijdele conceptuele gebaren of bezwijken voor de verleidingen van de markt, blijft Doig trouw aan zijn visie. Hij herinnert ons eraan dat schilderkunst, verre van een uitgeput medium te zijn, nog steeds de kracht heeft ons diep te ontroeren en de wereld op een andere manier te laten zien. Zijn vermogen om beelden te creëren die weerstand bieden aan onmiddellijke interpretatie maar toch diep memorabel blijven, is misschien wel zijn grootste prestatie.
In een wereld verzadigd met onmiddellijke en wegwerpbeelden nodigen zijn doeken ons uit om te vertragen, aandachtig te observeren, ons te verliezen in hun raadselachtige diepten. Elk doek wordt een contemplatieve ruimte waar de tijd lijkt opgeschort, waar verschillende realiteiten zich overlappen en vervlechten, waardoor een visuele ervaring ontstaat die de gebruikelijke categorieën van representatie overstijgt.
Peter Doig is niet zomaar een technisch begaafd schilder, hoewel zijn beheersing van het medium onmiskenbaar is. Hij is een visionair die een unieke schildertaal heeft weten te creëren, in staat om de complexiteit van onze hedendaagse ervaring vast te leggen terwijl hij past binnen de grote traditie van de schilderkunst. Hij laat ons zien dat de krachtigste kunst vaak ontstaat uit de spanning tussen het vertrouwde en het vreemde, tussen wat we denken te kennen en wat ons altijd ontglipt.
Zijn werk herinnert ons eraan dat schilderkunst, op zijn best, niet zomaar een weergave van de wereld is maar een manier om die anders te zien en te begrijpen. In zijn doeken wordt het alledaagse buitengewoon, wordt het banale een mysterie, en worden we uitgenodigd de magie te herontdekken die schuilt in de meest gewone plooien van ons bestaan.
De kunst van Peter Doig vertegenwoordigt een opmerkelijke synthese tussen traditie en innovatie, tussen waarneming en herinnering, tussen materialiteit en transcendentie. Hij biedt ons een wereldbeeld waarin tijd niet slechts een opeenvolging van momenten is, maar een beleefde duur, waarin de realiteit geen objectieve gegevenheid is, maar een voortdurende constructie van ons belichaamde bewustzijn. Zijn werk nodigt ons uit om niet alleen onze relatie tot schilderkunst te heroverwegen, maar ook onze manier van zijn in de wereld.
