Luister goed naar me, stelletje snobs, Raymond Pettibon is niet het type om je aan de hand te nemen terwijl je door het Amerikaanse kunstlandschap wandelt. Hij duwt je in zijn woelige wateren en laat je het zelf maar uitzoeken, tussen zijn monsterlijke golven en zijn inkttekeningen die scherp zijn als scheermessen. Als je op zoek bent naar kunst die je streelt en geruststelt, zoek dan maar verder.
Geboren in 1957, de zoon van een leraar Engels die spionageromans schreef, groeide hij op in de drukkende hitte van Zuid-Californië, ademend de zoute lucht van Hermosa Beach terwijl hij comics, televisie, literatuur en punkcultuur opslurpte. Het Reagan-Amerika diende hem als artistieke stootkussen, en wij zijn allemaal verbaasde toeschouwers. Met zijn lijn die soms minutieus, soms losbandig is, biedt Pettibon ons al meer dan veertig jaar een compromisloze anatomie van de Amerikaanse ziel.
Zijn tekeningen in zwarte inkt, soms aangevuld met kleuraccenten, bewegen zich tussen het sublieme en het groteske, tussen poëzie en geweld. Maar misschien vindt Pettibon zijn krachtigste brandstof in zijn relatie tot de filosofie van Nietzsche. In dit monumentale en gefragmenteerde werk vinden we dezelfde wil tot macht, hetzelfde radicale scepticisme ten opzichte van hedendaagse idolen als bij de Duitse filosoof. Wanneer Nietzsche schrijft in Die fröhliche Wissenschaft dat “het is niet de twijfel, het is de zekerheid die gek maakt” [1], zou hij het effect kunnen beschrijven dat Pettibons werken op de toeschouwer hebben.
Kijk naar zijn piepkleine surfers die enorme golven trotseren! Deze bijna offerachtige figuren tegenover de immense oceaan zijn toch de perfecte illustratie van de Nietzscheaanse Übermensch? “Wat mij niet doodt, maakt mij sterker”, herinnert de Duitse filosoof ons eraan, en deze surfers, net als de kunstenaar zelf, proberen de krachten te berijden die hen zouden kunnen vernietigen. In No Title (As to Me) uit 2015 dreigt de monsterlijke blauwe golf de fragiele silhouet van de surfer te verzwelgen, een levende belichaming van deze strijd tussen de mens en de krachten die hem overstijgen.
Deze herinterpretatie van het Nietzscheaanse concept van wil tot macht komt ook tot uiting in Pettibons keuze om de symbolen van de Amerikaanse cultuur toe te eigenen en te manipuleren. Zijn tekeningen slopen onophoudelijk de nationale iconografie en verkruimelen de sociale en politieke zekerheden. Dit is wat Nietzsche de “Umwertung aller Werte” noemt [2], deze noodzakelijke omverwerping van idolen om ruimte te maken voor nieuwe creatie.
De filosofie van Nietzsche blijkt ook in Pettibons fragmentarische en aforistische benadering. Zijn tekeningen, vergezeld van raadselachtige teksten, functioneren als bliksemsnelle gedachten, die de conventionele narratieve samenhang weigeren. Deze bewuste fragmentatie doet denken aan Nietzsche’s schrijfstijl, bestaande uit bliksems van helderheid in plaats van gesloten systemen. De teksten die Pettibons beelden vergezellen zijn nooit verklaringen, maar versterken het mysterie.
Deze esthetiek van fragmentatie deelt Pettibon met een andere grootheid uit de Amerikaanse literatuur: Walt Whitman. De dichter van Leaves of Grass, met zijn vrije vers en zijn viering van het lichaam en zintuiglijke ervaring, resoneert diep in Pettibons werk. Zoals Whitman schreef: “Ik ben groot, ik omvat duizenden” [3], weigert Pettibon zich te laten opsluiten in één identiteit of stijl. Zijn tekeningen bevatten veelvoud aan referenties, stemmen en tijdsperioden.
Pettibons relatie tot de Amerikaanse literatuur gaat veel verder dan simpele citaten. Hij illustreert Whitman niet alleen, hij integreert hem in zijn artistieke visie, waarbij hij zijn woorden transformeert tot wapens tegen het hedendaagse Amerika. Wanneer Whitman Amerika en zijn oneindige mogelijkheden bezingt, draait Pettibon deze lofzang om om de gebroken beloften van de Amerikaanse droom te tonen. Deze spanning tussen viering en kritiek, typerend voor Whitman, wordt bij Pettibon een esthetische en politieke strategie.
Whitmans viering van het lichaam vindt een perverse echo in Pettibons erotische tekeningen, waarin seksualiteit verschijnt als een kracht die zowel bevrijdend als destructief is. “Als iets heilig is, dan is het het menselijk lichaam”, schreef Whitman [4], en Pettibon lijkt te antwoorden: ja, maar dat lichaam is ook de plaats van alle conflicten, van alle politieke en sociale geweld.
Het werk van Pettibon deelt met dat van Whitman het vermogen om tegenstrijdigheden te bevatten, en tegelijkertijd kritisch en medelevend te zijn. Wanneer hij Charles Manson of drugsverslaafden tekent, plaatst Pettibon zich nooit in een positie van morele superioriteit. Hij presenteert zijn onderwerpen in al hun complexiteit, en weigert simplistische oordelen. Deze benadering doet denken aan hoe Whitman, in zijn gedicht “De slaper in het dal” (een Amerikaanse herinterpretatie van het beroemde gedicht van Rimbaud), met tederheid en afschuw keek naar de lichamen van gesneuvelde soldaten tijdens de burgeroorlog.
Net als de dichter die zichzelf zag als “een kosmos, de zoon van Manhattan” [5], is Pettibon een obsessieve cartograaf van Amerika. Zijn tekeningen vormen een subjectieve en hallucinante atlas van het land, van zijn stichtende mythes tot zijn hedendaagse nachtmerries. Hij tekent Amerika zoals Whitman het bezong, met een mengeling van liefde en wanhoop, waarbij hij de schoonheid en het monsterlijke erkent.
Deze Whitmaniaanse cartografie wordt voortgezet in de representatie die Pettibon maakt van de Amerikaanse ruimtes. Zijn gigantische golven roepen niet alleen de Stille Oceaan op, maar ook het gevoel van immensiteit dat Whitman ervoer bij de prairies en bergen. De natuur is bij Pettibon, net als bij Whitman, nooit slechts een decor: het is een levendige aanwezigheid, soms dreigend, waarmee de mens zijn plek moet onderhandelen.
De invloed van Whitman is voelbaar tot in hoe Pettibon zijn rol als kunstenaar ziet. Net als de dichter die ‘de opvoeder van de barbaren’ wilde zijn [6], ziet Pettibon zichzelf als getuige van zijn tijd, een chroniqueur van het hedendaagse Amerika. Zijn tekeningen, net als de gedichten van Whitman, bieden een esthetische en politieke opvoeding, waarbij de toeschouwer wordt uitgenodigd om recht in de ogen te kijken van de tegenstrijdigheden van de Amerikaanse samenleving.
Deze positie als getuige is nooit comfortabel. Pettibon, net als Whitman voor hem, weet dat hij deel uitmaakt van datgene wat hij bekritiseert. Er is geen externe positie, geen ivoren toren van waaruit men de wereld kan beoordelen zonder er zelf bij betrokken te zijn. Deze pijnlijke helderheid geeft het werk van Pettibon zijn bijzondere kracht.
De erfenis van de Californische punk scène uit de jaren 1980 is ook zichtbaar in het werk van Pettibon. Zijn werk voor de band Black Flag (opgericht door zijn broer, Greg Ginn) heeft de visuele esthetiek van hardcore punk bepaald. Maar Pettibon heeft altijd afstand gehouden van deze beweging en weigerde beperkt te worden tot een eenvoudige illustrator van flyers en albumhoezen. Hij transformeerde deze punkenenergie in een persoonlijke artistieke taal, die in staat is een complexe visie op de hedendaagse wereld uit te drukken.
Wat opvalt in de evolutie van zijn werk is zijn vermogen om trouw te blijven aan zijn oorsprong terwijl hij zijn visuele vocabulaire en thematische zorgen voortdurend uitbreidt. De surfers, de baseballspelers, het politieke geweld, de duistere seksualiteit: deze terugkerende motieven worden met een toenemende diepgang behandeld door de decennia heen. Pettibon is als die golven die hij onvermoeibaar tekent: altijd in beweging, steeds vernieuwd, nooit uitgeput.
Zijn benadering van tekenen is zeldzaam vrij. Hij kan overgaan van een minutieuze, bijna academische lijn tot losgeslagen expressionistische gebaren. Deze technische breedte weerspiegelt zijn afwijzing van nauwe categorieën. Pettibon is noch een elitaire kunstenaar, noch een kunstenaar voor het grote publiek: hij navigeert vrij tussen deze werelden, leent van elk wat zijn bedoeling dient. Daarmee vervult hij Whitmans wens voor een poëzie die noch elitair noch populistisch is, maar simpelweg menselijk.
De integratie van tekst in zijn tekeningen is een van zijn meest significante innovaties. Deze fragmenten van zinnen, deze omgekeerde citaten, deze raadselachtige commentaren zijn geen verklarende onderschriften, maar bouwstenen van het werk. Ze creëren een spanningsveld tussen het visuele en het verbale, tussen wat getoond wordt en wat gezegd wordt. Deze complexe dialoog tussen tekst en beeld maakt van elke tekening van Pettibon een lees- en kijkervaring.
De literaire verwijzingen die zijn werk bevolken gaan veel verder dan Whitman. James Joyce, Henry James, Marcel Proust, William Blake: Pettibon put vrijelijk uit het westers canon, waarbij hij deze prestigieuze stemmen transformeert tot een dissonant koor dat zijn visies op een desintegrerend Amerika begeleidt. Deze geleerdheid is nooit pedant: ze dient een verkenning van de schaduwgebieden van de Amerikaanse psyche.
De kritische ontvangst van zijn werk is in de loop van de tijd aanzienlijk geëvolueerd. Aanvankelijk gemarginaliseerd als een simpele illustrator afkomstig uit de punkscene, wordt Pettibon geleidelijk erkend als een van de belangrijkste Amerikaanse kunstenaars van zijn generatie. Zijn overzichtstentoonstelling in het New Museum in 2017, “A Pen of All Work”, bekrachtigde onherroepelijk zijn historische belang.
Maar Pettibon blijft een ongrijpbare kunstenaar die weigert zich te laten insluiten in comfortabele verhalen van kunstgeschiedenis. Zoals hij zelf verklaarde: “De verschillen tussen musea, galeries, boeken, fanzines, high, low, comics, cartoons, commerciële kunst, beeldende kunst zijn nergens nuttig voor, vooral niet wanneer ze worden toegepast om zijn territorium af te bakenen of mensen buiten te houden” [7]. Deze principiële houding verklaart de radicale vrijheid die zijn werk kenmerkt.
Wat Pettibon groot maakt, is zijn vermogen kunst te creëren die ons confronteert met waarheden die we liever negeren, terwijl hij de valkuil van cynisme weigert. Zijn tekeningen, hoe donker ook, bevatten altijd een vonk van menselijkheid, een koppige gehechtheid aan de mogelijkheid van gedeelde helderheid. In een steeds meer gepolariseerde wereld, waar dialoog onmogelijk lijkt, herinnert Pettibons werk ons eraan dat kunst nog steeds een ruimte kan zijn voor kritisch denken en verzet.
Dus, aanschouw deze monsterachtige golven, die kleine surfers, die groteske politici, die verstrengelde lichamen, die woorden die als bliksemflitsen door het beeld heen gaan. En herinner je dat, zoals Pettibon schrijft in een van zijn bekendste tekeningen: “Kunst is geen spiegel om de wereld te weerspiegelen, maar een hamer om haar vorm te geven” [8]. Een hamer die Pettibon al meer dan veertig jaar met verwoestende precisie hanteert.
- Nietzsche, Friedrich. De Vrolijke Wetenschap, 1882, Boek 3, aforisme 347.
- Nietzsche, Friedrich. De Antichrist, 1888.
- Whitman, Walt. Grashalmen, “Zang van mijzelf”, 1855.
- Whitman, Walt. Grashalmen, “Ik hoor Amerika zingen”, 1860.
- Whitman, Walt. Grashalmen, “Salute aan de wereld!”, 1856.
- Whitman, Walt. Democratische Perspectieven, 1871.
- Pettibon, Raymond. Interview in Modern Matter, 2015.
- Deze citaat is eigenlijk aangepast van een zin die wordt toegeschreven aan Karl Marx, die Pettibon heeft overgenomen in sommige van zijn tekeningen.
