Luister goed naar me, stelletje snobs. Er bestaat in het hedendaagse artistieke landschap een man die dat zeldzame wonder presteert: de hiërogliefen van Memphis laten spreken met de tags van Los Angeles, middeleeuwse manuscripten met betonnen muren. Marquis Lewis, bekend onder de naam RETNA, is niet zomaar een gerespecteerde straatkunstenaar. Hij is de schepper van een visuele taal die onze zekerheden bevraagt over wat geavanceerde kunst scheidt van populaire kunst, het heilige van het profane, het oude van het moderne.
Geboren in 1979 in Los Angeles, ontleent RETNA zijn naam aan een nummer van de Wu-Tang Clan, “Heaterz”, waarin deze profetische regel klinkt: “Kinetic globes light will then shine, burns your retina” (Dan zal het licht van de kinetische bollen schijnen, tot het je netvlies verbrandt). Deze muzikale connectie is allesbehalve toevallig. Ze onthult meteen de synesthetische dimensie van een kunst die het netvlies evenzeer als het gehoor wil laten trillen, een totale taal creëren die sensorische grenzen overstijgt.
Het werk van RETNA wurmt zich vast in een duizendjarige traditie die haar diepste wortels vindt in de kunst van middeleeuwse verluchte manuscripten. Die afstamming is noch toevallig, noch oppervlakkig. Ze onthult een intuïtief begrip van wat verlichting in de Middeleeuwen was: een totale kunst waarbij tekst en beeld een onlosmakelijk geheel vormden, waarbij elke letter een spirituele en esthetische lading droeg die zijn louter linguïstische functie overstijgde.
De verluchte manuscripten uit de Europese middeleeuwen, vervaardigd in monastieke scriptoriums tussen de 6e en 15e eeuw, waren veel meer dan slechts versierde boeken [1]. Ze waren heilige voorwerpen waar kalligrafie topniveaus van artistieke en spirituele excellentie bereikte. De term “verlichting”, afgeleid van het Latijnse illuminare wat “verlichten” betekent, verwees naar deze praktijk om teksten te versieren met felle kleuren en vooral goud, waardoor letterlijk de indruk werd gewekt dat de pagina van binnenuit verlicht was. Deze lumineuze dimensie vindt een treffende weerklank in het werk van RETNA, wiens gouden en zilveren letters dezelfde mystieke energie lijken uit te stralen als de verluchtingen in de Getijdenboeken, die populaire privégebedenboeken waren aan het einde van de Middeleeuwen, vooral in de 15e eeuw.
De techniek van RETNA verwijst direct naar de methoden van middeleeuwse verluchters. Net als zij hanteert hij de penseel met de precisie van een goudsmid en creëert hij initiaalletters die uitgroeien tot complexe arabesken. Zijn composities volgen dezelfde logica als de Karolingische of gotische manuscripten: een subtiel evenwicht tussen leesbaarheid en ornamentatie, tussen functie en schoonheid. Zijn werken zoals “Sad to See” (2015) of “Shadows of Light” onthullen deze verontrustende verwantschap met de manuscripten van de abdij van Saint-Denis of de Très Riches Heures van de hertog van Berry. Daarin vinden we dezelfde decoratieve dichtheid terug, hetzelfde vermogen om de pagina-ruimte te transformeren in een kosmisch universum waar elk detail deel uitmaakt van een harmonisch geheel.
Maar RETNA beperkt zich niet tot het imiteren van middeleeuwse kunst. Hij herontdekt het vanuit zijn eigen tijd en zijn afkomst. Als zoon van de Amerikaanse diversiteit, met Afro-Amerikaanse, Salvadoraanse en Cherokee-erfenissen, creëert hij een hybride alfabet dat put uit de meest diverse bronnen: Egyptische hiërogliefen, Arabische en Hebreeuwse kalligrafie, gotisch schrift, en niet te vergeten de codes van de Chicano graffiti uit Los Angeles. Deze synthese is in geen geval eclectisch in de negatieve zin van het woord. Integendeel, het onthult een diep begrip van wat verlucht manuscript altijd is geweest: een kunst van culturele synthese, in staat om diverse invloeden te integreren in een eentalige taal.
De kunstenaar ontwikkelt zo wat hij zelf een “universele taal” noemt, een schrift dat linguïstische en culturele barrières overstijgt, terwijl het de spirituele lading van heilige geschriften bewaart. Zijn samenwerkingen met merken als Louis Vuitton of zijn creaties voor het album Purpose van Justin Bieber getuigen van dit vermogen om zijn mysterieuze alfabet te laten circuleren binnen alle kringen van de hedendaagse cultuur, van de meest prestigieuze galerijen tot de populairste media.
Deze universalistische dimensie vindt haar meest spectaculaire voltooiing in zijn samenwerking met Verdi’s opera Aida, opgevoerd bij de San Francisco Opera en het Washington National Opera in 2016-2017 [2]. Deze ontmoeting tussen straatkunst en lyrische kunst lijkt misschien incongruent, maar onthult in werkelijkheid de diepere logica van RETNA’s werk. Verdi’s opera, geworteld in het oude Egypte, herwint dankzij hem haar oorspronkelijke hiëroglifische dimensies. RETNA’s decors transformeren het podium in een gigantisch manuscript waarin tekens van een millennia oud schrift tot leven komen in een eigentijds jasje.
De kunstenaar verklaart over deze ervaring: “Het feit dat mijn werk, waarvan een groot deel is gebaseerd op de structuur van Egyptische hiërogliefen, werd gebruikt voor Aida, heeft de cirkel rondgemaakt in mijn carrièreconcept, en markeert een belangrijke stap in mijn artistieke en spirituele ontwikkeling”. Deze uitspraak onthult het bewustzijn van RETNA dat hij zich plaatst in een traditie die ver uitsteekt boven de kaders van straatkunst. Door de decors van Aida te creëren, herontdekt hij de oeroude gebaren van de middeleeuwse verluchter die liturgische manuscripten verfraaide, en transformeert hij het theatervoorstelling tot een visuele viering.
De analyse van zijn werken onthult een technische beheersing die niet onderdoet voor de grootste kalligrafen uit het verleden. Zijn muurschilderingen, zoals die gerealiseerd op de Houston Bowery Wall in New York in 2012, verspreiden op monumentale oppervlakken dezelfde precisie van lijnvoering die men vindt in de mooiste manuscripten. Elke letter is geslepen met de zorg van een goudsmid, elke compositie volgt ritmische regels die herinneren aan de muzikaliteit van heilige geschriften.
Deze muzikale dimensie is niet metaforisch. RETNA schildert vaak terwijl hij naar muziek luistert, waarbij hij de klankritmes zijn penseelbeweging laat leiden. Deze praktijk sluit rechtstreeks aan bij de ervaring van monniken die psalmen zongen terwijl ze werkten, en de cadans van gebeden in hun letters inschreven. RETNA’s kunst herontdekt zo de performatieve dimensie van verluchte manuscripten, dat rituele aspect dat het creëren van een manuscript tot een quasi-liturgische handeling maakte.
De spiritualiteit die van zijn werken uitgaat, behoort niet tot de new age-folklore, maar tot een authentieke zoektocht naar betekenis. Zijn samenwerkingen met El Mac, met name de muurschildering van Skid Row die Big Slim afbeeldt, vergezeld van de inscriptie “Blessed Are The Meek For They Shall Inherit The Earth” (Zalig zijn de zachtmoedigen, want zij zullen de aarde beërven), getuigen van deze profetische dimensie van zijn kunst. Zoals de middeleeuwse verluchters die de Evangeliën sierden, transformeert RETNA de stedelijke ruimte in een drager van spirituele meditatie.
Zijn gebruik van goud en zilver, constant in zijn werken, is niet louter bedoeld voor esthetische verleiding. Hij zet deze traditie van verlichtdom voort die in deze edelmetalen de materialen van het goddelijke licht zag. Zijn doeken zoals “Sometimes Eye Can’t Read What Eye Write” (2014) schitteren van dezelfde bovennatuurlijke helderheid als de handschriften uit de Schatkamer van Sint-Denis.
De gecodeerde dimensie van zijn schrift draagt eveneens bij aan deze middeleeuwse erfenis. Verlichte handschriften bevatten vaak geheime boodschappen, visuele woordspelingen, allusies die alleen ingewijden konden ontcijferen. RETNA zet deze traditie van verborgen betekenis voort, waarbij hij een taal creëert die zichtbaar is zonder zichzelf volledig prijs te geven. Zijn verklaringen over de onmogelijkheid die hij soms heeft om zijn eigen teksten opnieuw te lezen, onthullen deze orakelachtige dimensie van zijn kunst, zijn vermogen om krachten te kanaliseren die hem te boven gaan.
Deze veronderstelde ondoorzichtigheid onderscheidt RETNA radicaal van de meeste hedendaagse straatkunstenaars. Waar velen de expliciete boodschap en directe politieke eis verkiezen, kiest hij voor de weg van allusie en symbool. Deze artistieke strategie brengt hem dichter bij de grote meesters van de verluchting die wisten dat pure schoonheid diepere boodschappen kan dragen dan alle toespraken.
De evolutie van zijn carrière, van de muren van Los Angeles tot de meest prestigieuze culturele instellingen, getuigt van dit unieke vermogen om de meest verschillende werelden te laten dialogeren. Zijn tentoonstellingen in internationale galeries, zijn samenwerkingen met modehuizen, zijn interventies in de openbare ruimte vormen een samenhangend geheel dat de hedendaagse relevantie van de middeleeuwse erfenis onthult.
Het artistieke nalatenschap van RETNA behoort tot deze lijn van grote scheppers van visuele talen die de kunstgeschiedenis hebben beïnvloed. Zoals de meester-verlichters van de Middeleeuwen bewijst hij dat kalligrafie de hoogste toppen van artistieke expressie kan bereiken. Zijn mysterieuze alfabet zal nog lang vragen oproepen en verleiden, waarbij hij deze duizendjarige traditie voortzet die schrijven tot een totale kunst maakt.
In een wereld waar directe communicatie de uitdrukkingsvormen dreigt te verarmen, herinnert RETNA ons eraan dat schrijven nog steeds een kunst kan zijn van traagheid en contemplatie. Zijn werken vereisen tijd en aandacht, dezelfde gemoedstoestand die verlichte handschriften verlangden. Ze nodigen ons uit om deze heilige dimensie van het schrijven opnieuw te ontdekken, die onze tijd te vaak is vergeten.
De kunst van RETNA is daarmee veel meer dan een persoonlijke prestatie. Het is een kunsthistorische les in actie, die aantoont dat de oudste tradities de meest eigentijdse creaties kunnen voeden. Door de verluchting opnieuw uit te vinden voor de 21ste eeuw, biedt Marquis Lewis ons een zeldzaam model van creatieve trouw en bewijst hij dat er geen tegenstelling is tussen culturele verankering en artistieke innovatie.
Zijn werk blijft open, in voortdurende expansie, net zoals die middeleeuwse manuscripten die bleven verrijkt door hun opeenvolgende lezers. Elke nieuwe creatie van RETNA voegt een pagina toe aan dit oneindige boek dat hij al meer dan twintig jaar schrijft, voortzettend die eeuwenoude traditie die de artiest tot een bruggenbouwer tussen werelden maakt, een vertaler van het onzichtbare.
- Verlichte manuscripten, Victoria and Albert Museum, Londen. De verlichte manuscripten vormen een Europese artistieke traditie die zich uitstrekt van de 6e tot de 15e eeuw, gekenmerkt door het versieren van teksten met goud, zilver en levendige kleuren.
- Washington National Opera, Aida productienotities, 2017. Productie geregisseerd door Francesca Zambello met conceptuele decors van RETNA, gepresenteerd in het Kennedy Center Opera House van 9 tot 23 september 2017.
