Luister goed naar me, stelletje snobs, hier is een schilder die nog weet wat het betekent om een penseel vast te houden zonder te beven voor de intellectuele mode van het moment. Sandro Chia, geboren in Florence in 1946, blijft een van de meest unieke figuren van deze Transavantgarde die in de jaren 1980 de figuratieve schilderkunst weer centraal stelde in het hedendaagse artistieke debat. Ver weg van de conceptuele houdingen die destijds het Italiaanse toneel domineerden, koos Chia ervoor het vlees van de schilderkunst, de sensualiteit van de kleur en de narratieve durf van een kunst die zich weigert te onderwerpen aan de dictaten van de mode, op te eisen. Zijn loopbaan, van Florence via Rome naar New York, tekent het traject van een kunstenaar die nooit is gestopt met het bevragen van de grenzen tussen traditie en moderniteit, tussen mythe en hedendaagse realiteit.
Bij Chia wordt elk doek een laboratorium waar de verwijzingen van de westerse kunst worden getransformeerd. Zijn gespierde en heroïsche protagonisten, badend in schemerlichten of doorkruist door felle kleuren, lijken voort te komen uit een collectieve droom waar de Oudheid het heden ontmoet. In “De held van het labyrint” roept de kunstenaar niet alleen de figuur van de Minotaurus op; hij heruitvindt haar in een schildertaal die zowel van Picasso als van de meesters van de Renaissance leent. Dit vermogen om beelden te metaboliseren, zoals hij het zelf zegt, vormt de essentie van zijn creatieve genie. Chia kopieert niet, hij verteert, transformeert en geeft een persoonlijke visie terug op het grote theater van de westerse kunst.
Het universum van Sandro Chia vindt zijn diepste wortels in de Italiaanse literaire traditie, en meer bepaald in die fascinatie voor metamorfose die de hele peninsulaire cultuur doorkruist sinds Ovidius. De Toscaanse kunstenaar onderhoudt een complexe en vruchtbare relatie met de literatuur van zijn land die verder gaat dan louter illustratie tot een ware esthetische gemeenschap. Zijn Pinocchio’s, terugkerende figuren in zijn iconografisch repertoire, zijn niet slechts knipogen naar Collodi’s meesterwerk, maar diepe vragen over de aard van kunst en schepping.
De Pinocchio van Chia belichaamt die “raadselachtige metamorfose” waarover specialisten van de Italiaanse literatuur spreken [1]. Net als het houten marionetfiguurtje uit het Toscaanse verhaal schommelen Chia’s personages tussen verschillende toestanden van zijn, tussen de status van artistiek object en die van levend wezen. Deze metamorfische dimensie, die het verhaal van Collodi maakt tot “een monument van de Italiaanse literatuur” op gelijke voet met de Goddelijke Komedie [1], vindt bij Chia een bijzondere resonantie. Zijn mannelijke figuren met gebeeldhouwde lichamen en jeugdige gezichten lijken voortdurend in wording, gevangen in een transformatieproces dat nooit zijn definitieve einde bereikt.
De Florentijnse kunstenaar deelt met Carlo Collodi deze visie op kunst als een ruimte van permanente transformatie. Net zoals Pinokkio moet leren mens te worden door een reeks initiatische beproevingen, doorkruisen de hoofdpersonen van Chia symbolische landschappen die zowel de Toscaanse platteland als de territoria van het onbewuste oproepen. Deze dimensie van een initiatische reis, fundamenteel in de Italiaanse literatuur sinds Dante, komt terug in de recente reeksen van de kunstenaar, in het bijzonder zijn “Wayfarers” die door onbestemde ruimten trekken, vergezeld door totemdieren.
De relatie van Chia met de Italiaanse literatuur beperkt zich niet tot deze expliciete verwijzingen. Ze uit zich in zijn opvatting van de schilderkunst als visuele vertelling. Zijn doeken vertellen verhalen, niet op een illustratieve manier, maar via een schildertaal die de voorkeur geeft aan suggestie en evocatie. Deze narratieve aanpak roept de grote fresco’s van de Italiaanse renaissance in herinnering, maar ook de traditie van de roman-fleuve die, van Manzoni tot Calvino, de Italiaanse literatuur heeft beïnvloed. Bij Chia kan elk werk gelezen worden als een hoofdstuk van een uitgestrekt collectief verhaal waarin klassieke mythologie, kunstgeschiedenis en hedendaagse ervaring samenvloeien.
De literaire dimensie van Chia’s werk komt ook tot uiting in zijn behandeling van allegorie. Zoals de grote Italiaanse schrijvers weet hij zijn figuren een symbolische reikwijdte te geven die hun onmiddellijke verschijning overstijgt. Zijn anonieme helden worden universele archetypes, figuren van de mensheid op zoek naar betekenis. Deze universaliteit, die de grootsheid bepaalt van Italiaanse literaire meesterwerken, verleent Chia’s schilderijen een diepte die hen onderscheidt van hedendaagse neorectionistische producties.
De kunst van Sandro Chia onthult ook een interessante psychoanalytische dimensie die aandacht verdient. Zijn doeken functioneren als projectieruimten waarin het collectief onbewuste een indrukwekkende plastische uitdrukking vindt. De mannelijke lichamen die zijn composities bevolken, met een overmatige musculatuur en vaak weergegeven in bevroren beweging, roepen die droomfiguren op die door de Freudiaanse psychoanalyse zijn geanalyseerd. Bij Chia wordt het lichaam de voorkeursplaats waar de driften en onderdrukte verlangens van onze westerse beschaving zich uiten.
Deze psychoanalytische benadering van artistieke creatie vindt haar oorsprong in het inzicht dat Chia heeft ontwikkeld in de mechanismen van het onbewuste. Zijn personages lijken rechtstreeks afkomstig uit die wakkere dromen die Freud beschreef in “De droomduiding”. Ze bewegen zich voort in droomachtige landschappen waar de gewone logica van ruimte en tijd opgeschort is. De zure kleuren en anatomische vervormingen zijn niet slechts een stilistisch expressionisme, maar een wil om vorm te geven aan de latente inhoud van de psyche.
De Italiaanse kunstenaar toont een opmerkelijke intuïtie voor de mechanismen van sublimatie beschreven door de psychoanalytische theorie. Zijn mythologische helden en allegorische figuren zijn vormen van compromis tussen de eisen van het id en de beperkingen van het culturele superego. Deze voortdurende spanning tussen driften en beschaving, tussen verlangen en verbod, vindt in Chia’s schilderkunst een tijdelijke oplossing die het libidinale energie toestaat zich op een maatschappelijk aanvaarde wijze te uiten.
De dieren die vaak de hoofdpersonen van Chia begeleiden, zijn geen eenvoudige decoratieve accessoires, maar verbeeldingen van wat Jung de schaduw noemde, dat archaïsche en instinctieve deel van de menselijke persoonlijkheid. Honden, paarden en veelkleurige vogels: allemaal totems die verwijzen naar de meest primitieve lagen van ons psychisme. Deze aangenomen animaliteit stelt de kunstenaar in staat de verboden gebieden van de westerse beschaving te verkennen, die schaduwzones die de psychoanalyse heeft geholpen te verlichten.
De obsessieve herhaling van bepaalde figuren in het werk van Chia roept de mechanismen van de herhalingsdwang op die door Freud zijn geïdentificeerd. Zijn “Wayfarers” die onvermoeibaar dezelfde gefantaseerde landschappen doorkruisen, lijken gevangen in een cyclische tijdelijkheid die doet denken aan het onbewuste, waar verleden en heden botsen in een eeuwige herhaling. Deze bijzondere temporele dimensie geeft de werken van Chia een hypnotische kwaliteit die direct werkt op het onbewuste van de toeschouwer.
Het herhaalde gebruik van het motief van de spiegel en reflectie in de werken van de kunstenaar, met name in “Looking At” (2017), onthult een fascinatie voor de processen van identiteitsconstructie die Lacan analyseerde in zijn theorie van de spiegelstadium. Het verdubbelen van de mannelijke figuur die zijn eigen reflectie bekijkt, roept die cruciale fase van psychische ontwikkeling op waarin het subject zich bewust wordt van zijn lichamelijke eenheid. Bij Chia wordt deze reflectiviteit een terugkerend schildermotief dat de modaliteiten van artistieke representatie zelf in vraag stelt.
Het kleurpalet van Chia, bestaande uit verzadigde en contrasterende kleuren, onthult ook een significante psychoanalytische dimensie. Deze zure tinten en dissonante harmonieën roepen de verdedigingsmechanismen op die de kunstenaar inzet tegen existentiële angst. Kleur wordt bij hem een middel om innerlijke demonen uit te drijven, om tastbare vorm te geven aan de fantasieën en obsessies die de hedendaagse verbeelding achtervolgen.
Deze psychoanalytische benadering van creatie stelt Chia in staat de grenzen van het louter formalistische te overstijgen en een diepere menselijke waarheid te bereiken. Zijn werken fungeren als onthullers van onze moderne conditie, gekenmerkt door identiteitsfragmentatie en het verlies van traditionele oriëntatiepunten. In die zin draagt Chia’s kunst bij aan die onderneming van “genezing door kunst” die door bepaalde stromingen van toegepaste psychoanalyse werd aanbevolen.
De recente evolutie van Chia’s werk bevestigt deze therapeutische dimensie van zijn kunst. Zijn “Wayfarers” uit de jaren 2010-2020 tonen een nieuwe sereniteit, alsof de kunstenaar een evenwicht heeft gevonden tussen de tegenstrijdige krachten die zijn verbeelding doorkruisen. Deze geleidelijke verzoening van Chia’s universum getuigt van een proces van psychologische rijping dat in de schilderkunst zijn favoriete expressievorm vindt.
Chia’s schildertechniek zelf onthult psychoanalytisch significante aspecten. Zijn manier van het aanbrengen van kleur in opeenvolgende lagen, waarbij eerdere toestanden van het doek zichtbaar blijven, doet denken aan de processen van geheugenverzanding die door de psychoanalyse worden beschreven. Elk werk wordt zo een archeologie van artistieke creatie, waar verschillende temporele lagen naast elkaar bestaan in een complexe visuele getuigenis.
Sandro Chia neemt vandaag een bijzondere plaats in binnen het hedendaagse artistieke landschap. Terwijl veel kunstenaars zich tevreden stellen met het meeliften op mediatrends, blijft hij zijn eigen weg met bewonderenswaardige volharding bewandelen. Hij geeft niet toe aan de verleidingen van de markt of aan vluchtige modes, maar zet zijn zoektocht voort naar een totale kunst die emotie, intellect en spiritualiteit combineert. De Italiaanse kunstenaar belichaamt het zeldzame figuur van de volledige schilder, die even vaardig is in het beheersen van grote formaten als werken op papier, beeldhouwkunst als keramiek. Deze technische veelzijdigheid stelt hem in staat alle dimensies van zijn scheppende verbeelding te verkennen zonder zich te laten vastleggen in een beperkende categorie. Zijn recente series getuigen van een artistieke rijpheid die experimentatie en verrassing niet uitsluit.
De internationale dimensie van Chia’s carrière, die hem van Florence naar New York via Rome bracht, verleent hem een bijzondere legitimiteit om deze “glocal” kunst (neologisme gevormd door de samentrekking van de woorden “global” en “local”) te belichamen, die een mondiale dimensie combineert met een territoriale verankering die kenmerkend is voor onze tijd. Zijn verwijzingen naar de Italiaanse kunst worden gevoed door Amerikaanse en Europese invloeden om een werkelijk kosmopolitische beeldtaal te creëren. Deze culturele synthese maakt hem tot een van de meest overtuigende vertegenwoordigers van die generatie kunstenaars die nationale tegenstellingen hebben overstegen zonder hun wortels te verloochenen.
De terugkeer van Chia naar zijn wijndomein in Montalcino betekent geen terugtrekking uit de kunstwereld, maar een nieuwe manier om creatie te benaderen. Deze verzoening met het Toscaanse land, deze herontdekking van natuurlijke ritmes, komt tot uiting in de nieuwe sereniteit van zijn recente werken. De kunstenaar lijkt die balans gevonden te hebben tussen contemplatie en actie, tussen traditie en innovatie, die de grote meesters van het schilderen kenmerkt.
De invloed van Chia op jongere generaties kunstenaars blijft aanzienlijk, ook al oefent zij zich op een ondergrondse manier uit. Zijn belangrijkste les ligt in het vermogen om volledig het erfgoed van het verleden te aanvaarden, terwijl hij de taal van het heden spreekt. In een tijdperk dat wordt gekenmerkt door technologische versnelling en de virtualisering van uitwisselingen, herinnert Chia eraan dat authentieke kunst voortkomt uit de lichamelijke ontmoeting tussen de kunstenaar, zijn materialen en zijn verbeelding.
Zijn recente verklaring waarin hij stelt dat “er kunst moet worden gebruikt om te voorzien in een dringende vitale behoefte” [2] vat zijn opvatting over artistieke creatie perfect samen. Voor hem is schilderen geen beroep maar een existentiële noodzaak, een middel om zin te geven aan de chaos van de hedendaagse wereld. Deze scheppingsdring verleent zijn werken een bijzondere intensiteit die hen onderscheidt van puur decoratieve of commerciële producten.
De kunst van Sandro Chia herinnert ons eraan dat schilderkunst een onvervangbare taal blijft om de diepste waarheden van de menselijke conditie uit te drukken. In een tijdperk waarin het beeld in al haar vormen floreert, houdt hij deze schildertraditie levend die elk doek maakt tot een spiegel van de ziel en een fragment van de eeuwigheid. Zijn werk getuigt van die vitaliteit van de Italiaanse kunst die van generatie op generatie het universele artistieke erfgoed blijft verrijken.
- Valentina Frulio, “Pinocchio, een enigmatische metamorfose”, lezing aan de Dante Alighieri in Parijs, 2023.
- Citaat van Sandro Chia, catalogus van de tentoonstelling “Le trait et la matière”, Galleria d’Arte Maggiore, Parijs, van 6 januari tot 28 februari 2025.
