Luister goed naar me, stelletje snobs: als je nooit die vreemde rilling langs je ruggengraat hebt gevoeld wanneer een eenvoudige roestvrijstalen pan je ziel doordringt, dan heb je nooit echt begrepen wat het betekent om naar de kunst van Subodh Gupta te kijken. Deze man, geboren in 1964 in het arme Bihar, verandert het meest alledaagse keukengerei in metalen kathedralen die onze meest gevestigde opvattingen over schoonheid, waarde en culturele toebehoren tarten. Het gaat hier niet om een simpele herbestemming van vervaardigde voorwerpen, maar om een ware hedendaagse alchemie die het triviale transformeert in iets dat ons overstijgt.
Wanneer men kijkt naar werken zoals Chanda Mama door ke (2015), die monumentale waterval van hangende aluminium keukengerei die gezamenlijk een gigantische pot vormen, begrijpt men onmiddellijk dat Gupta zich niet beperkt tot het nabootsen van de ready-mades van Marcel Duchamp. Hij overstijgt deze westerse referentie ruimschoots om iets te creëren dat diep verankerd is in de Indiaase ervaring en tegelijkertijd een universele taal spreekt. Elke pan, zeef en juslepel draagt sporen van een geleefd leven, gebruikssporen die verhalen vertellen van families, gedeelde maaltijden en dagelijks overleven.
Gupta’s benadering wortelt in een diep begrip van de hedendaagse stedelijke sociologie. Pierre Bourdieu had in zijn werk briljant geanalyseerd hoe alledaagse voorwerpen bijdragen aan de constructie van sociale identiteiten en klassenonderscheidingen. Bij Gupta wordt deze sociologische dimensie de motor van het creatieve proces. Zijn roestvrijstalen tiffins, die compartimenten bevatten en door miljoenen Indiërs worden gebruikt als lunchtrommels, worden stille getuigen van de massale migraties die het hedendaagse India kenmerken. Wanneer arbeiders hun geboortedorpen verlaten voor de megasteden en deze voorwerpen meenemen als enige band met hun afkomst, transporteren ze een gehele materiële cultuur die Gupta verheft.
De installatie Very Hungry God (2006), een monumentale schedel van meer dan vier meter hoog opgebouwd uit drieduizend keukengerei, illustreert perfect de spanning tussen het individuele en het collectieve die Bourdieu als centraal had geïdentificeerd in sociale reproductie [1]. Hier wordt de individuele dood overstegen door de accumulatie van objecten die generaties lang mensen hebben gevoed. De schedel, een universeel memento mori, wordt paradoxaal genoeg een hymne aan het collectieve leven, aan die oneindige keten van dagelijkse handelingen die het voortduren van het menselijk bestaan waarborgen. Gupta creëert niet slechts een hedendaagse vanitas; hij onthult hoe de meest alledaagse objecten de collectieve herinnering van een beschaving dragen.
Deze sociologische dimensie van Gupta’s werk komt volledig tot uiting in zijn begrip van de transformaties van het post-liberalisatie-India. Sinds de jaren 1990 heeft het land een diepe economische verandering doorgemaakt die de traditionele sociale structuren heeft ontwricht. Roestvrijstalen gebruiksvoorwerpen, massaal overgenomen door de stedelijke middenklasse, symboliseren deze aspiratie naar moderniteit. Maar Gupta onthult de ambiguïteit van deze transformatie: deze voorwerpen, die nu massaal worden geproduceerd, verliezen hun ambachtelijke karakter en hun lokale verankering om symbolen te worden van een geglobaliseerde uniformiteit.
In All in the Same Boat (2012-2013), deze traditionele boot uit Kerala die aan het plafond hangt en gevuld is met keukengerei, materialiseert de kunstenaar letterlijk deze toestand van de hedendaagse mens, heen en weer geslingerd tussen traditie en moderniteit, voortbestaan en schipbreuk. De installatie functioneert als een indrukwekkende metafoor voor de migrantenconditie: al deze alledaagse voorwerpen, opgestapeld in dezelfde precaire boot, vertellen van gedwongen verplaatsingen, economische ballingschap, deze voortdurende zwerftocht die onze tijd kenmerkt.
De kracht van Gupta’s werk ligt ook in zijn vermogen om diepe verbanden te leggen met de hindoeïstische filosofie, en met name met de mystieke poëzie van Kabir, deze wever uit de 15e eeuw die een heilige-dichter werd. Kabir ontwikkelde een pantheïstische visie waarbij het goddelijke zich manifesteert in de eenvoudigste alledaagse voorwerpen. Zijn beroemde vers “In deze vaas zijn de bosjes en tuinen, en in hem is de schepper / In deze vaas zijn de zeven oceanen en de ontelbare sterren” vindt een treffende weerklank in Gupta’s kunst [2].
Deze invloed van Kabir doordringt de serie Within this vessel are the seven oceans and unnumbered stars (2024), waarin Gupta traditionele terracotta potten uitknipt om ze te herschikken in onverwachte configuraties. Hier ontmoet de mystieke filosofie van Kabir de hedendaagse esthetiek om kosmische objecten te creëren die het oneindige in het eindige bevatten. Elke pot wordt een miniatuuruniversum, elk gebruiksvoorwerp een potentiële galaxie. Deze visie van Kabir stelt Gupta in staat om de nutteloze tegenstelling tussen het heilige en het profane te overstijgen om de spirituele dimensie te onthullen die eigen is aan de meest alledaagse objecten.
De filosofie van Kabir vindt ook zijn weerklank in het gebruik dat Gupta maakt van gevonden en gebruikte materialen. Waar zijn eerste werken nieuwe en glanzende gebruiksvoorwerpen gebruikten, geeft de kunstenaar nu de voorkeur aan gehavende, gekraste en door gebruik getekende voorwerpen. Deze esthetische evolutie is geworteld in een mystiek begrip van vergankelijkheid: elke gebruikssporen vertelt een verhaal, elke vervorming getuigt van een geleefd leven. Zoals Kabir die in de nederigheid van de wever een weg naar verlichting zag, vindt Gupta in deze verlaten voorwerpen een bijzondere schoonheid, die van het patina van tijd en ervaring.
Deze filosofische dimensie bereikt zijn hoogtepunt in werken als Touch, Trace, Taste, Truth (2015), die grote gouden bol die tegelijkertijd de Aarde, de Maan en een traditionele kookpot oproept. De installatie materialiseert perfect het kâbiriaanse beeld van een kosmos waar macrokosmos en microkosmos elkaar wederzijds spiegelen. Maar Gupta voegt een kritische dimensie toe die afwezig is bij de middeleeuwse mysticus: prikkeldraad binnenin de bol herinnert eraan dat deze kosmische schoonheid altijd gepaard gaat met geweld en uitsluiting.
Het werk van Gupta onthult zo zijn diepe filosofische samenhang. Geïnspireerd door de mystiek van Kabir ontwikkelt hij een esthetiek van transformatie die de gevestigde hiërarchieën tussen nobel en vulgair, kostbaar en triviaal weigert. Elk gebruiksvoorwerp wordt potentieel een voorwerp van mystieke contemplatie, elke installatie een uitnodiging om het buitengewone in het gewone te zien. Deze benadering stelt hem in staat om een authentiek hedendaagse kunst te creëren, terwijl hij trouw blijft aan de diepste spirituele wortels van de Indiase cultuur.
De kritische dimensie van dit werk mag niet worden onderschat. Wanneer Gupta gebruikte tiffins transformeert in monumentale sculpturen, voert hij een echte subversie uit van marktwaarden. Deze voorwerpen, bedoeld om weggegooid te worden, verkrijgen plotseling een aanzienlijke artistieke waarde. Deze alchemie bevraagt rechtstreeks onze waarderingscriteria en onthult de willekeur van culturele hiërarchieën. De kunstenaar bevraagt zo rechtstreeks de mechanismen van sociale onderscheiding zoals geanalyseerd door Bourdieu: wie beslist dat het ene voorwerp meer waard is dan het andere? Op basis van welke criteria wordt de grens vastgesteld tussen kunst en ambacht, tussen legitieme cultuur en populaire cultuur?
Deze vraag vindt een bijzondere weerklank in de context van hedendaagse Indiase kunst. Decennialang werd het kunstlandschap van het subcontinent gedomineerd door esthetieken geïmporteerd uit het Westen, waarbij lokale tradities werden gedegradeerd tot folklore. Gupta behoort tot een generatie kunstenaars die deze relatie hebben heruitgevonden. Door specifiek Indiase voorwerpen te gebruiken maar volgens hedendaagse esthetische modaliteiten, creëert hij een werkelijk hybride artistiek taalgebruik dat de nutteloze tegenstelling tussen traditie en moderniteit weigert.
De installatie Specimen No. 108 (2015), die uit roestvrijstalen boom bestaat waarvan de takken keukengerei dragen als metalen vruchten, belichaamt perfect deze geslaagde hybridisatie. De banyanboom, een traditioneel symbool van langlevendheid en onsterfelijkheid in de Indiase cultuur, wordt opnieuw geherinterpreteerd volgens een hedendaagse industriële esthetiek. Maar ver van het oorspronkelijke symbool te verraden, onthult deze transformatie het in een nieuw licht: de gereedschappen-fruitsymbool suggereren de voortdurende regeneratie van het dagelijkse leven, die oneindige capaciteit van het banale om zich te vernieuwen en het bestaan te voeden.
De laatste creaties van Gupta, met name de serie Inner Garden (2024), getuigen van een opmerkelijke artistieke rijpheid. Deze schilderijen en sculpturen verkennen de psychologische en intieme dimensies van zijn relatie tot objecten. De kunstenaar beperkt zich niet meer tot het monumentaliseren van het alledaagse; hij verkent de emotionele en gedenkwaardige resonanties ervan. Elk gebruiksvoorwerp wordt een drager van meditatie over tijd, herinnering en erbij horen. Deze evolutie toont een kunstenaar die zijn aanpak voortdurend kan vernieuwen terwijl hij de samenhang van zijn boodschap behoudt.
Gupta’s kracht ligt in zijn vermogen om een authentiek globale kunst te creëren zonder zijn culturele specificiteit op te geven. Zijn installaties spreken tegelijkertijd tot Indiase toeschouwers, die onmiddellijk de voorwerpen herkennen uit hun dagelijks leven, en tot internationale publieken, die een nieuwe esthetiek ontdekken. Deze universaliteit is niet het resultaat van culturele nivellering, maar integendeel het resultaat van een verdieping van het lokale dat het universele raakt.
De tentoonstelling Sangam in het Bon Marché in Parijs in 2023 illustreerde perfect deze capaciteit voor interculturele dialoog. Door zijn creaties te plaatsen in deze tempel van de Parijse consumptie, creëerde Gupta een opvallende dialoog tussen twee economische en culturele werelden. Indiase gebruiksvoorwerpen stonden naast Franse luxeobjecten, wat onverwachte overeenkomsten onthulde tussen schijnbaar tegengestelde universa. Deze confrontatie onthulde de universele dimensie van de menselijke relatie tot objecten, voorbij de verschillen in economische status en culturele afkomst.
Door zijn traject is Subodh Gupta geslaagd in wat weinig kunstenaars kunnen bereiken: het creëren van een onmiddellijk herkenbare artistieke taal terwijl hij een permanente capaciteit tot vernieuwing behoudt. Zijn laatste werken, zoals The Proust Effect (2023), deze ronde hut opgebouwd uit keukenartikelen, getuigen van deze constante evolutie. De installatie functioneert als een geheugenapparaat dat uitnodigt tot contemplatie en herinnering. Elke bezoeker kan er zijn eigen culinaire en familiale herinneringen in projecteren, waardoor de artistieke ruimte verandert in een laboratorium van collectief geheugen.
Deze proustiaanse dimensie van het recente werk onthult een nieuwe psychologische diepgang. Gupta beperkt zich niet langer tot het transformeren van objecten; hij onderzoekt hun vermogen om herinneringsresurgenties op te roepen. Deze evolutie getuigt van een verfijnd begrip van de mechanismen van artistieke ontvangst. De kunstenaar creëert niet langer alleen objecten om te bekijken; hij ontwerpt ervaringsapparaten die de subjectiviteit van de toeschouwer activeren.
Het werk van Subodh Gupta toont daarmee zijn diep hedendaagse dimensie. Op een moment dat culturele identiteiten worden opgeschud door globalisering, migraties de geografische en symbolische kaarten herschikken, en de scheidslijn tussen lokaal en globaal steeds vager wordt, biedt deze kunstenaar een originele weg. Het gaat noch om identitaire terugtrekking, noch om kritiekloze assimilatie, maar om het creëren van vruchtbare hybridisaties die zowel de lokale tradities als het mondiale artistieke erfgoed gelijktijdig verrijken.
Dit succes is geen toeval. Het vloeit voort uit een scherp begrip van de esthetische en politieke uitdagingen van onze tijd, gevoed door een cultuur die tegelijkertijd geworteld en open is. Gupta put uit de bronnen van de hindoeïstische filosofie en kritische sociologie om een kunst te creëren die zowel bevraagt als betovert. Zijn installaties functioneren als onthullers van onze esthetische en culturele veronderstellingen, die ons dwingen onze waardehierarchieën te heroverwegen.
De toekomst zal uitwijzen of dit werk de transformaties van de hedendaagse kunst heeft kunnen anticiperen. Maar nu al heeft het bewezen dat het mogelijk is om authentiek hedendaagse kunst te creëren zonder afstand te doen van culturele specificiteiten, een geglobaliseerde kunst zonder uniformering. Door keukenartikelen te transformeren in objecten van esthetische contemplatie herinnert Subodh Gupta ons eraan dat ware kunst niet bestaat uit het creëren van schoonheid uit het niets, maar uit het onthullen van de latente schoonheid van de wereld om ons heen. En misschien is dat wel zijn mooiste les: ons dwingen de poëtische dimensie van onze meest alledaagse handelingen en de symbolische rijkdom van onze meest vertrouwde objecten opnieuw te ontdekken.
- Pierre Bourdieu, La Distinction. Critique sociale du jugement, Parijs, Éditions de Minuit, 1979.
- Kabir, geciteerd in Charles Malamoud, Cooking the World: Ritual and Thought in Ancient India, Oxford, Oxford University Press, 1996.
