Luister goed naar me, stelletje snobs. Als je nog niet de blik hebt ontmoet van een boom-mens van Yuichi Hirako, heb je niets gezien van de hedendaagse Japanse kunst. Het is niet zomaar een kunstenaar die bomen schildert op menselijke lichamen om mooi te zijn in onze burgerlijke salons. Nee. Achter dit beeld dat op het eerste gezicht naïef lijkt, schuilt een diepe reflectie over onze relatie tot de natuur, over het toxische antropocentrisme dat onze tijd bepaalt, en over de schoonheid van een symbiotische dialoog met onze omgeving.
Hirako, geboren in 1982 in de prefectuur Okayama in Japan, die bergachtige regio waar de weelderige natuur in elke hoek dominant is, is geen toeval. Zijn gevoeligheid voor de coëxistentie tussen mens en natuur vindt zijn wortels in zijn jeugd, toen hij insecten verzamelde en alleen viste, ver van sociale interacties die hem ongemakkelijk maakten. Tijdens zijn studie aan het Wimbledon College of Art in Londen kristalliseerde zijn artistieke visie, geconfronteerd met het schrijnende contrast tussen de wilde natuur uit zijn jeugd en de zorgvuldig beheerde groene stedelijke ruimtes van de Britse metropool.
Wat vooral opvalt in zijn werk, is de terugkerende figuur van de “boom-mens”, dat hybride personage met een menselijk lichaam en een dennenkop met hertengewei. Maar laten we ons niet vergissen. Het is geen eenvoudige surrealistische fantasie. Door deze figuur biedt Hirako ons een vervormde spiegel van onze eigen relatie tot het milieu. Zowel een zelfportret van de kunstenaar als een universeel portret van iedereen die een relatie met de natuur onderhoudt, wordt deze figuur het voertuig van een fundamentele vraag: zijn we werkelijk gescheiden van wat we “natuur” noemen?
De landschappen die hij afbeeldt zijn van een verontrustende schoonheid, balancerend tussen het vertrouwde en het vreemde. In zijn doeken zoals “Lost in Thought” of “Green Master” neemt de kunstenaar ons mee naar een universum waar de grenzen tussen binnen en buiten, tussen cultuur en natuur geleidelijk vervagen. Kamerplanten staan naast wilde bomen, vervaardigde objecten vermengen zich met natuurlijke elementen in een visuele harmonie die onze mentale categorieën bevraagt. Hirako’s technische virtuositeit blijkt uit zijn vermogen deze ogenschijnlijk tegengestelde werelden te versmelten zonder ooit in didactiek of te sterke vereenvoudiging te vervallen.
De filosofie van diepe ecologie onderbouwt zijn hele artistieke aanpak. Voor wie het nog niet weet: dit conceptuele perspectief, ontwikkeld onder meer door de Noorse filosoof Arne Næss, biedt een holistische visie waarbij de mens slechts een deel is van een globaal verbonden ecosysteem [1]. Hirako vertaalt deze visie in zijn kunst door ons uit te nodigen de natuur niet te zien als een hulpbron om uit te putten of een decor om te bewonderen, maar als een gelijkwaardige partner in een relatie van coëxistentie. Hij vervaagt bewust de grenzen tussen natuurlijk en kunstmatig om ons bewust te maken van de willekeur van dit onderscheid.
Het werk “Pressed Flower 03” (2021) illustre perfect Hirako’s vermogen om een meditatieve ruimte te creëren waar de mens-boomfiguur in lotushouding zit op een omgevallen boomstam, omringd door een flora in lichte perzik- en blauwtinten. Dit monumentale doek (249 x 333 cm) doet denken aan traditionele voorstellingen van Boeddha, maar dan opnieuw geïnterpreteerd door het prisma van het shinto-animisme en hedendaagse ecologische zorgen. De kunstenaar biedt ons een alternatieve visie op spiritualiteit, geworteld niet in het overstijgen van de natuur, maar in totale onderdompeling daarin.
Wat Hirako onderscheidt van zoveel andere ecologische kunstenaars is zijn afwijzing van miserabilisme en catastrophisme. Hij probeert ons niet schuldig te laten voelen of angst aan te jagen met beelden van een ecologische apocalyps. Integendeel, hij nodigt ons uit om een meer evenwichtige relatie met onze omgeving te herontdekken via een aantrekkelijke en soms zelfs speelse esthetiek. Zijn werken worden doordrongen door een subtiele vreugde die contrasteert met de ernst van zijn thema. Deze spanning tussen formele lichtheid en inhoudelijke zwaarte creëert een unieke esthetische ervaring die ons diep raakt, voorbij het intellect.
De invloed van de Japanse folklore, in het bijzonder de legende van de kodama (geesten die in eeuwenoude bomen wonen), doordringt Hirako’s werk grondig. Zoals de kunstenaar zelf benadrukt: “Ik geloof dat het belangrijk is na te denken over wat we zouden moeten nastreven wanneer we ons in de plaats van planten en de natuur stellen. Beide gezichtspunten, het onze en dat van de andere kant, zijn correct” [2]. Deze verklaring onthult een gevoeligheid die verder gaat dan simpel antropomorfisme en een vorm van perspectivisme omarmt waarbij de wereldvisie van planten als even geldig wordt beschouwd als die van mensen.
De diversiteit aan gebruikte media door Hirako, schilderkunst, sculptuur, installatie, geluidsperformance, getuigt van zijn wens om een meeslepende ervaring te creëren die al onze zintuigen aanspreekt. Zijn monumentale houten sculpturen, zoals de serie “Yggdrasill”, verwijzen naar de kosmische boom uit de Noordse mythologie en vormen een onverwachte brug tussen oosterse en westerse tradities. Door zijn werken te benoemen naar deze mythische boom die in de Noordse kosmologie alle werelden verbindt, benadrukt Hirako de universaliteit van zijn boodschap en zijn ambitie om culturele bijzonderheden te overstijgen.
In tegenstelling tot zoveel hedendaagse kunstenaars die bezwijken voor de verleiding van het spectaculaire, ontwikkelt Hirako een oeuvre dat over tijd gewaardeerd moet worden en zich geleidelijk ontplooit voor de aandachtige toeschouwer. Zijn composities, rijk aan details, nodigen uit tot actieve contemplatie en een visuele verkenning die laag na laag de complexiteit van zijn denken blootlegt. In “Gift 15” (2021) wordt de mens-boom in close-up geframed tegen een muur vol beelden, met zijn bladige hoofd dat bloeit met diverse bloemen. Dit werk kan gelezen worden als een metafoor voor artistieke creativiteit zelf, voortkomend uit een vruchtbare dialoog tussen cultuur en natuur.
De autobiografische dimensie van zijn werk is bijzonder duidelijk in interieurscènes, zoals in de serie “Lost in Thought”, waarin de mens-boom wordt afgebeeld in drukke binnenruimtes vol betekenisvolle objecten zoals boeken, muziekinstrumenten en kamerplanten. Deze werken kunnen geïnterpreteerd worden als allegorieën van de toestand van de hedendaagse kunstenaar, die zoekt naar een authentieke band met de natuur terwijl hij ondergedompeld is in een wereld die verzadigd is met cultuur en technologie. Hirako stelt geen romantische ontsnapping naar een geïdealiseerde natuur voor, maar een voortdurende onderhandeling tussen deze twee polen van ons bestaan.
De hedendaagse Japanse kunst is in het westerse oog vaak teruggebracht tot een paar makkelijke clichés: de kawaii-cultuur, verwijzingen naar manga en anime, of de minimalistische esthetiek van wabi-sabi. Hirako ontsnapt aan deze simplistische categorieën door een visuele taal te ontwikkelen die, hoewel geworteld in de Japanse cultuur, vrijelijk in dialoog treedt met de westerse kunstgeschiedenis. Zijn picturale composities doen soms denken aan de Vlaamse stillevens uit de 17e eeuw, maar dan getransformeerd door een hedendaagse gevoeligheid en een levendig kleurenpalet dat meer aan de fauvisten dan aan de Japanse traditie doet denken.
De tijdsdimensie speelt een centrale rol in het werk van Hirako. In een cultuur die geobsedeerd is door het momentane en het wegwerpbare, herinnert hij ons aan de lange tijdsspanne van bomen, hun millennia durende geduld, hun verankering in een bodem die de sporen van vroegere generaties draagt. Zoals kunsthistoricus Simon Schama schrijft in zijn werk “Landschap en herinnering”, “voordat het een rust voor de zintuigen is, is het landschap een constructie van de geest. Zijn decor wordt opgebouwd uit lagen herinnering net zoveel als uit lagen rots” [3]. Hirako lijkt deze gedachte te hebben geïntegreerd door werken te creëren die gelijktijdig de geologische tijd van natuurlijke formaties en de culturele tijd van artistieke referenties oproepen.
Het is verleidelijk om in het werk van Hirako een vorm van kritiek op het kapitalisme en zijn instrumentele relatie tot de natuur te zien. Zijn mens-bomen, noch geheel menselijk noch geheel plantaardig, kunnen geïnterpreteerd worden als figuren van verzet tegen de exploitatie-logica die de natuur reduceert tot een eenvoudige bron. Maar deze politieke lezing, hoewel relevant, doet de complexiteit van zijn aanpak geen recht. Meer dan een openlijke aanklacht, biedt zijn werk een alternatieve visie, een concrete utopie waarin mensen en niet-mensen vreedzaam samenleven met wederzijds respect.
De poëtische dimensie van Hirako’s werk mag niet worden onderschat. In een kunstwereld die vaak wordt gedomineerd door cynisme en postmoderne ironie, durft hij een verfrissende oprechtheid te tonen. Zijn geloof in de transformerende kracht van kunst is niet naïef, maar geworteld in een diep begrip van hedendaagse vraagstukken. Zoals kunstcriticus Nicolas Bourriaud het benadrukte, “kunst is een toestand van ontmoeting” [4]. Hirako’s creaties belichamen deze definitie perfect door een ongekende ontmoeting te faciliteren tussen het menselijke en het niet-menselijke, tussen de toeschouwer en alternatieve existentiële wijzen.
Wat de kracht van Yuichi Hirako’s werk is, is zijn vermogen om schijnbare tegenstellingen te verzoenen: traditie en innovatie, oost en west, natuur en cultuur, serieus en speels. In een steeds meer gepolariseerde wereld herinnert zijn kunst ons aan de schoonheid van tussengebieden, aan hybride ruimtes waar zekerheden wankelen en plaatsmaken voor verwondering en reflectie. Als kunst nog een rol te spelen heeft in onze samenlevingen, is het wel deze: ons helpen andere mogelijke werelden te verbeelden, andere manieren om de aarde te bewonen.
De volgende keer dat u een boom op straat tegenkomt, neem dan de tijd om stil te staan en echt te kijken. Deze stille wezens kunnen onze eigen blik weerspiegelen, zoals de mysterieuze figuren in Hirako’s schilderijen. In deze stille uitwisseling zou het begin van een hernieuwd ecologisch bewustzijn kunnen liggen, ver weg van moraliserende toespraken en schuldinducerende bevelen. Hirako’s kunst fluistert ons toe dat onze redding niet zal komen uit een nog radicalere scheiding van de natuur, maar uit een bewuste onderdompeling erin, uit een erkenning van onze fundamentele wederzijdse afhankelijkheid met alle levende wezens.
Ik laat u hierover nadenken.
- Næss, Arne. “The Shallow and the Deep, Long-Range Ecology Movement: A Summary”, Inquiry, volume 16, 1973.
- Hirako, Yuichi. Interview met ArtReview Asia, oktober 2021.
- Schama, Simon. Het Landschap en de Herinnering, vertaald uit het Engels door Josée Kamoun, Éditions du Seuil, 1999.
- Bourriaud, Nicolas. Relationele esthetiek, Les presses du réel, 1998.
