Luister goed naar me, stelletje snobs, het is hoog tijd om het te hebben over Zhang Enli, geboren in 1965 in de provincie Jilin. Hier is een artiest die ons de eer aandoet om de banaliteit om te vormen tot visuele poëzie, terwijl hij ons een meesterlijke les geeft in de kunst om verder te kijken dan de schijn.
Waar sommigen zich inspannen om werken te maken die net zo leeg zijn als hun discours, verschijnt Zhang Enli als een echt fenomeen. Hij behoort tot die kunstenaars die begrepen hebben dat grootheid niet noodzakelijk schuilt in grootse onderwerpen, maar in de vaardigheid om het gewone te verheffen. Stel je even voor dat Spinoza schildert, ja, ik weet het, het is een bijzondere mentale oefening, maar volg me in deze analogie. Net zoals de filosoof de goddelijke essentie zag in elke manifestatie van de natuur, ziet Zhang Enli de transcendente schoonheid in de meest bescheiden objecten van ons dagelijks leven.
Laten we zijn serie “contenants” nemen, die kartonnen dozen, die versleten containers, die buizen die zich door de ruimte kronkelen. Men zou kunnen denken dat het hier gaat om een Shanghaise versie van Giorgio Morandi, maar het is veel subtieler. Zhang schildert niet zomaar objecten, hij vangt hun ziel, hun essentie, in een benadering die vreemd genoeg doet denken aan de fenomenologie van Maurice Merleau-Ponty. Laatstgenoemde sprak over het “vlees van de wereld”, deze interface tussen het zichtbare en het onzichtbare, en dat is precies wat Zhang in zijn doeken onderzoekt. Zijn objecten zijn niet alleen representaties, ze worden tastbare manifestaties van onze relatie tot de wereld, stille getuigen van ons bestaan.
Maar waar Zhang Enli werkelijk fascinerend wordt, is dat hij de simpele representatie overstijgt om een vorm van visuele meditatie te bereiken. Zijn “Space Paintings”, die immersive installaties waarbij hij rechtstreeks op muren, vloeren en plafonds schildert, zijn niets minder dan een radicale heruitvinding van onze relatie tot ruimte. Het is alsof Marcel Proust had besloten zijn “geprivilegieerde momenten” te schilderen in plaats van te schrijven. Deze werken dompelen ons onder in een bad van pure bewustzijn, waar de grenzen tussen waarnemer en waargenomene oplossen. Deze immersive presentatie doet denken aan de ervaringen van James Turrell over perceptie en licht, maar Zhang voegt er een subtiele narratieve dimensie aan toe die ze verankert in een meer alledaagse ervaring. Deze ruimtes worden een soort resonantiekamers waarin onze eigen herinneringen en ervaringen zich kunnen ontplooien.
In zijn laatste abstracte werken gaat Zhang nog verder in deze verkenning. De vloeiende lijnen, de verdunde kleuren, de vormen die lijken te zweven in een ongedefinieerde ruimte herinneren ons eraan dat elke waarneming fundamenteel een mentale constructie is. Daar vindt de gedachte van William James over de “stroom van het bewustzijn” een opvallend visueel weerklank. De doeken van Zhang stellen geen objecten of ruimten meer voor, ze worden kaarten van het bewustzijn zelf.
Wat bijzonder smakelijk is in zijn benadering, is zijn manier om te spelen met de conventies van de traditionele Chinese schilderkunst terwijl hij ze vreugdevol ondermijnt. De rasters die hij met potlood tekent vóór het schilderen herinneren aan de westerse techniek van het “afpassen”, maar ze dienen hier om een heerlijke spanning te creëren tussen structuur en vloeibaarheid. Het is alsof Piet Mondriaan besloot een rondje te maken in een zen-tuin nadat hij te veel saké had gedronken.
Zijn laatste werken, tentoongesteld in het Long Museum in Shanghai in 2023, tonen een fascinerende evolutie naar een vorm van abstractie die het eigenlijk niet is. De sporen, de markeringen, de druipers die zijn doeken vormen, zijn allemaal tekenen van een menselijke aanwezigheid, van een geleefde ervaring. Men denkt aan Cy Twombly, maar subtieler, meditatiever. Zhang zoekt niet indruk te maken, hij zoekt te onthullen.
De ultieme ironie in dit alles is dat Zhang Enli erin slaagt diep hedendaags te zijn juist omdat hij de poses en houdingen van de hedendaagse kunst weigert. In een wereld verzadigd met schreeuwende beelden en bombastische concepten, biedt hij ons een vorm van visuele stilte, een ruimte voor contemplatie waar de blik eindelijk kan rusten, ademen, mediteren.
Deze kunstenaar heeft iets essentieels begrepen: ware innovatie in kunst bestaat er niet in iets nieuws te doen om het nieuwe, maar in het vinden van nieuwe manieren om het oude te zien. Zijn schilderijen zijn als zen-koans: hoe langer je kijkt, hoe meer ze jou aankijken. Ze herinneren ons eraan dat de echte revolutie niet in het spectaculaire ligt, maar in de aandacht voor de allerkleinste details van ons bestaan.
Als je denkt dat ik me laat meeslepen, ga dan eens naar het Centre Pompidou of de Tate Modern, waar zijn werken naast die van de “grote namen” van de hedendaagse kunst hangen. Je zult zien dat binnen dit concert van artistieke agitatie, de doeken van Zhang met een bijzondere helderheid resoneren, een aanwezigheid die niets hoeft te bewijzen omdat ze er gewoon is, authentiek en krachtig in haar bescheidenheid.
Zhang Enli biedt ons een waardevolle les: de diepste kunst is niet diegene die het hardst schreeuwt, maar die ons in staat stelt de wereld met nieuwe ogen te zien. In een tijdperk geobsedeerd door het spectaculaire en het directe, is zijn werk een uitnodiging tot traagheid, tot geduldig observeren, tot actieve contemplatie. Het is een kunst die niet geconsumeerd wordt, maar beleefd, die niet uitgelegd wordt, maar ervaren.
Dus de volgende keer dat je een verlaten kartonnen doos of een opgerolde tuinslang in een hoek ziet liggen, denk dan aan Zhang Enli. En misschien, heel misschien, zul je in deze alledaagse voorwerpen de verborgen poëzie zien die alleen hij zo goed weet te onthullen. Want dat is het genie van deze kunstenaar: ons laten zien wat mooi is op plaatsen waar we gestopt waren met kijken.
Laten we eens nader kijken naar zijn schildertechniek, die het verdient om extra aandacht te krijgen. Zhang Enli heeft een unieke benadering van schilderen ontwikkeld die de conventies tart en subtiel respecteert. Hij gebruikt een opzettelijk beperkte kleurenpalet, die subtiele harmonieën creëert die doen denken aan de grijstinten in traditionele Chinese inktschilderkunst. Maar wat echt opmerkelijk is, is zijn manier om met het picturale materiaal om te gaan. Hij verdund zijn verf totdat deze bijna transparant wordt, waarmee hij opeenvolgende lagen creëert die zijn werken een unieke atmosferische diepte geven.
Deze techniek doet denken aan de onderzoeken van Pierre Bonnard naar licht en kleur, maar Zhang voegt er een eigen metafysische dimensie aan toe. Zijn schilderijen zijn minder representaties dan manifestaties, verschijningen die langzaam uit het oppervlak van het doek tevoorschijn komen. Het is alsof elk schilderij het resultaat is van een lang meditatief proces, waarin de kunstenaar geleidelijk de essentie van zijn onderwerp gedistilleerd zou hebben.
Neem bijvoorbeeld zijn serie over bomen. Deze schilderijen zijn geen eenvoudige botanische weergaven, maar diepgaande verkenningen van de relatie tussen het organische en het anorganische, tussen de natuur en de stad. Zhang schildert deze bomen alsof het spookachtige aanwezigheid zijn, stoïcijnse overlevenden in het stedelijke landschap van Sjanghai. De manier waarop hij het licht vastlegt dat door de takken filtert, herinnert aan de experimenten van Claude Monet in Giverny, maar met een hedendaagse gevoeligheid die spreekt over onze complexe relatie met de natuur in moderne megasteden.
In zijn laatste werken, met name die tentoongesteld in het He Art Museum in 2023, toont Zhang een fascinerende evolutie naar een vrijere, vloeiendere expressievorm. De objecten en ruimtes die hij schildert lijken op te lossen in een soort gekleurde mist, waarbij composities worden gecreëerd die schommelen tussen het tastbare en het ontastbare. Deze benadering doet denken aan de onderzoeken van Mark Rothko naar transcendentie via kleur, maar Zhang brengt er een heel andere gevoeligheid in. Waar Rothko probeerde geestelijke, bijna mystieke ervaringen te creëren, blijft Zhang stevig geworteld in de materiële wereld, zelfs wanneer hij de meest etherische aspecten ervan verkent. Zijn abstracties zijn altijd verankerd in een concrete ervaring van de wereld, in een minutieuze observatie van de dagelijkse realiteit.
Er schuilt iets diep radicaals in deze benadering. Zhang biedt ons een vorm van stille weerstand, een viering van traagheid en aandacht. Zijn werken nodigen ons uit om te vertragen, te observeren, te mediteren over die aspecten van onze omgeving die we te vaak voor lief nemen. De invloed van het boeddhistische denken is voelbaar in zijn werk, niet op een expliciete of dogmatische manier, maar in zijn manier van de realiteit benaderen. Het idee dat alle fenomenen met elkaar verbonden zijn, dat vorm leegte is en leegte vorm, weerklinkt krachtig in zijn composities waar de objecten tegelijkertijd lijken te materialiseren en op te lossen.
Zhang Enli is erin geslaagd onze blik te transformeren, ons de wereld anders te laten zien. In een tijdperk dat gekenmerkt wordt door visuele overdaad en de race naar vernieuwing, biedt zijn oeuvre ons een ruimte voor contemplatie, een uitnodiging om de poëzie van het alledaagse te herontdekken. Zhang Enli toont ons dat het nog steeds mogelijk is om kunst te maken die diepgaand eigentijds én diep menselijk is, een kunst die spreekt tot onze gedeelde ervaring terwijl het de grenzen van onze gewone perceptie overstijgt.
Het is tijd om Zhang Enli te erkennen als een van de belangrijkste kunstenaars van onze tijd, niet omdat hij het hedendaagse kunstlandschap wil revolutioneren, maar juist omdat hij ons herinnert aan wat kunst op haar best kan zijn: een middel om onze waarneming van de wereld te transformeren, de verborgen schoonheid in het alledaagse te onthullen, en ons te verbinden met een diepere dimensie van het bestaan.
In tegenstelling tot veel kunstenaars van zijn generatie die ervoor kozen om politieke of sociale thema’s op een expliciete manier te verkennen, heeft Zhang gekozen voor een subtielere, poëtischere benadering. Zijn vroege figuratieve werken uit de jaren negentig, die scènes uit het dagelijks leven in Sjanghai tonen, getuigen al van een unieke gevoeligheid, een bijzondere aandacht voor de ogenschijnlijk onbeduidende details van het stedelijke bestaan.
Maar het is echt in zijn overgang naar het schilderen van objecten begin jaren 2000 dat Zhang zijn meest persoonlijke artistieke taal begon te ontwikkelen. Zijn series van “contenants”, kartonnen dozen, emmers, pijpen, kunnen worden gezien als een diepe meditatie over de aard van het bestaan. Daarmee is hij niet alleen een belangrijke kunstenaar van onze tijd, maar ook een ware filosoof van het zichtbare, een dichter van het alledaagse die onze blik transformeert en onze dagelijkse ervaring verrijkt.
